یک عضو انجمن نجوم ایران و در گفت‌وگو با فارس آگاه:تخت‌جمشید بهترین نقطه برای تجربه نجومی جشن مهرگان است، به گزارش فاطمه مقدم – خبرنگار فارس آگاه،  جشن مهرگان، دومین جشن بزرگ ایران باستان پس از نوروز، نماد مهر، دوستی و شکرگزاری است که با اعتدال پاییزی و برداشت محصول پیوند دارد. این آیین سال گذشته (۲۰۲۴ میلادی) به‌طور مشترک توسط ایران و تاجیکستان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشری یونسکو به ثبت رسید. این آیین که نماد مهر، روشنایی و شکرگزاری از نعمات طبیعت است، چند سالی است از برگزاری در محافل کوچک علمی در دانشگاه تهران و محافل خصوصی بیرون آمده و امروزه نه‌تنها در میان پژوهشگران فرهنگ و تاریخ، بلکه در میان مردم نیز جایگاه خود را بازیافته و در شهرهای مختلف کشور، با جلوه‌هایی نو برگزار می‌شود. از سوی دیگر، امسال بناست دولت نیز آستین بالا زده و این جشن را به‌صورت مردمی برگزار کند.

علی دارابی، قائم‌مقام وزیر میراث فرهنگی، ‌گردشگری و صنایع‌دستی و معاون میراث فرهنگی، در گفت‌وگویی با ایسنا، از برنامه وزارتخانه برای برگزاری مردمی «جشن مهرگان» خبر داده و پاسداری از میراث ناملموس و پیوند آن با زندگی امروز و توسعه گردشگری فرهنگی را ‌از جمله اهداف برگزاری این رویداد برشمرده است.

یک عضو انجمن نجوم و راهنمای گردشگری در گفت‌وگو با «فارس آگاه» معتقد است با توجه به ثبت جهانی این جشن و اهمیت آن در حافظه تاریخی ایران، و حالا که این جشن مهم توانسته وجه ملی خود را باز‌یابد، استفاده از آن برای توسعه گردشگری فارس با محوریت تخت‌جمشید – که از پایگاه‌های مهم برگزاری این جشن باستانی بوده – می‌تواند با رقم‌زدن تجربه‌ای بی‌نظیر برای گردشگران داخلی و خارجی، پیوندی میان تاریخ، فرهنگ و آسمان ایجاد کند.

زهرا حسن‌زاده در این‌باره افزود: جشن مهرگان یکی از جشن‌های بزرگ ایرانیان باستان است که پس از نوروز در اهمیت قرار دارد.

او ادامه داد: این جشن یادگاری از دوران مهرپرستی است و در شاهنامه، پدیدآیی آن را به دوران پادشاهی فریدون نسبت می‌دهند. با این حال، جشن مهرگان در دوره هخامنشیان نیز ادامه یافته و در دوره ساسانیان باشکوه‌تر و با تشریفات بیشتری برگزار می‌شده است. پس از ورود اسلام، برگزاری این جشن روند کمرنگ‌تری یافت، اما در سال‌های اخیر، دوباره به جرگه جشن‌های مهم فرهنگی بازگشته و در شهرهای ایران مراسم نمادینی برای آن برگزار می‌شود.

این عضو انجمن نجوم ایران اظهار کرد: در ایران باستان، مخصوصاً در جنوب ایران، سال نو یلدای باستانی، تولد مهر بوده است و به مرور جای خود را به مهرگان می‌دهد. در کتاب «جهان فروری» که نام ماه‌های هخامنشی آمده است، این‌گونه می‌نویسد که مهر در هخامنشی «باگ یلدیش» است (نام ماه‌های هخامنشی در کتیبه بیستون کشف شد). در این کتاب آمده است «باگ یلدیش» به معنی نیایش بغ است و بغ همان مهر است.

امسال اولین سال رسمی ثبت مهرگان به‌عنوان جشن ملی ایران است

وی با اشاره به اینکه امسال اولین سال رسمی ثبت مهرگان به‌عنوان جشن ملی ایران است، گفت: مهر یکی از ایزدان مهم است که نامش در اوستا آمده است. در تخت‌جمشید نقش برجسته‌ای به نام «شیر گاوشکن» وجود دارد که در چندین جای مختلف است. به‌طور کلی، شیر نماد صورت فلکی مرداد و تابش و گرماست و گاو نماد صورت فلکی اردیبهشت است. هر دو این نمادها در فصل تابستان قرار دارند. این نماد دارای معنایی پیچیده‌تر فرهنگی و اساطیری است، اما می‌توان برداشت کرد که نماد پیروزی شب بر روز است.

حسن‌زاده در ادامه توضیح داد: ما در ایران کهن دو فصل بیشتر نداشتیم؛ تابستان و زمستان. بعدها فصول به چهار فصل تقسیم شدند. گاو نماد برکت است و شاخ آن نیز نمادی از هلال ماه گرفته می‌شود و نشانی از آناهیتا که مادر میتراست. اما این شیر در تخت‌جمشید در واقع همان نماد زمینی میترا است و نماد آسمانی آن خورشید است. شاهپور شهبازی در کتاب «شرح مصوّر تخت‌جمشید» درباره این نقش برجسته می‌گوید: «در تخت‌جمشید خورشید بر منزل گاو می‌رسد، یعنی در زمان هخامنشیان، در روز اعتدال بهاری در جایگاه صورت فلکی گاو قرار می‌گیرد».

این عضو انجمن نجوم ایران درباره ارتباط نجومی نقش برجسته «شیر گاوشکن» که هم‌زمان نماد مهرگان و نوروز است و زمان این دو جشن را مشخص می‌کند، گفت: در دوره هخامنشیان، در هنگام اعتدال بهاری، زمان برگزاری این جشن مهم همان زمانی بوده که خورشید در صورت فلکی گاو دیده می‌شده است. نکته مهم این است که علاوه بر حرکت‌های معمول زمین چون حرکت وضعی و انتقالی، زمین حرکت تقدیمی دارد که یک دور کامل آن حدود ۲۶ هزار سال طول می‌کشد. در این حرکت، امروزه اعتدال بهاری به جای آنکه در صورت فلکی گاو باشد، در صورت فلکی دو ماهی است؛ حال آنکه به‌صورت عادی این حرکت باید در صورت فلکی قوچ باشد که نماد ماه فروردین و اول سال است، اما به سبب حرکت تقدیمی، هر سال ۴۶ دقیقه جایگاه خورشید نسبت به اعتدال بهاری تغییر می‌کند. این موضوع ثابت می‌کند که زمان نوروز همان زمانی بوده است که خورشید در صورت فلکی گاو دیده می‌شده است.

حسن‌زاده در ادامه با اشاره به اینکه شروع جشن‌های کهن ایرانی از نیمه‌شب بوده است – که هنوز بازخورد آن را در شب کریسمس می‌بینیم – گفت: بهترین زمان برای دیدن صورت فلکی گاو بالای تخت‌جمشید، در نیمه‌شب، دقیقاً هم‌زمان با جشن مهرگان است. او اظهار کرد: از آنجا که تخت‌جمشید پایگاه برگزاری چنین جشن‌های مهمی چون نوروز و مهرگان بوده است، این جلوه مهم نجومی می‌تواند به‌عنوان بستری برای ترویج فرهنگ کهن ایرانی و زمینه‌ای برای جذب گردشگر در این روز مهم به شمار رود. درست در رأس ساعت ۱۲ شب می‌توان صورت فلکی گاو را با شکوهی چشم‌نواز، دقیقاً در سمت‌الرأس تخت‌جمشید، با چشم غیرمسلح، به روشنی دید. حتی گردشگرانی که به صور فلکی آشنایی ندارند، می‌توانند این صورت فلکی را با استفاده از نرم‌افزارهای نجومی، درست بالای سر تخت‌جمشید ببینند. این زمینه خوبی برای توسعه گردشگری است و این لحظه نجومی، فرصتی منحصربه‌فرد برای زنده‌کردن پیوند دیرپای ایرانیان با آسمان است.

رخداد نجومی هم‌زمان با مهرگان، برند تازه‌ای برای گردشگری فارس می‌سازد

این راهنمای حرفه‌ای تور در ادامه پیشنهاد داد: در شب جشن مهرگان، که این اتفاق نجومی رخ می‌دهد، می‌توان با دعوت از گردشگران و مردم عادی، برنامه‌ای ویژه طراحی کرد که در آن بازدیدکنندگان در محوطه تاریخی تخت‌جمشید گردهم آیند و با راهنمایی نرم‌افزار نجومی، اپلیکیشن واقعیت افزوده یا رصدگران، این صورت فلکی را بیابند و معناهای فرهنگی آن را بشنوند. این برنامه می‌تواند بهترین جاذبه گردشگری شب، همراه با برنامه نور و صدا در استان فارس باشد. این تجربه شبانه، نقطه تمایز گردشگری در تخت‌جمشید به شمار می‌رود و به نوعی برندی جدید – علمی و فرهنگی – برای این پایگاه مهم جهانی می‌سازد و حتی باعث افزایش مدت اقامت گردشگران در شهر شیراز، برای بازدید از این پدیده نجومی جذاب در روز مهم مهرگان در تخت‌جمشید می‌شود. اگر این طرح به‌درستی اجرا شود، می‌تواند مهرگان را نه‌تنها به جشن فرهنگی، بلکه به برنامه‌ای علمی نیز تبدیل کند که برای گردشگران با علایق گوناگون، جذاب و معنا‌دار خواهد بود.

حسن‌زاده با اشاره به اهمیت جشن مهرگان در فرهنگ ایرانی گفت: مهرگان یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایرانیان بوده و حتی از نوروز نیز اهمیت بیشتری داشته است. اما با ظهور زرتشت، مهرپرستی کم‌رنگ شد و این موضوع باعث کاهش جایگاه جشن مهرگان – که نماد مهرپرستی بود – گردید. پس از آن نیز با ورود اسلام به ایران، برگزاری این جشن بیش از پیش کمرنگ شد. با این حال، نکته مهم این است که تأثیر مهر نه‌تنها در فرهنگ ایرانی بسیار زیاد بوده، بلکه به گفته پژوهشگران ادیان، آیین میترائیسم تأثیرات فراوانی بر مسیحیت گذاشته است. به‌عنوان مثال، در تولد مسیح و برخی دیگر از آیین‌ها، یک موضوع مشترک وجود دارد؛ هم عیسی، هم میترا و هم زرتشت، هر سه از تک‌والد بوده و در مکانی دور از شهر و تاریک به دنیا آمده‌اند و هر سه پسر هستند. همچنین میترا در اسطوره‌ها سوار بر ارابه‌ای است که چهار اسب آن را می‌کشند، درست همان ارابه‌ای که در نماد بابانوئل دیده می‌شود. حتی پوشش ظاهری بابانوئل نیز شباهت‌هایی به کلاه میترا دارد.

این راهنمای حرفه‌ای تور افزود: این رخداد نجومی قابل مشاهده در تخت‌جمشید، ظرفیت بسیار زیادی برای جذب گردشگران بین‌المللی دارد. تنها کافی است این نمادها و مفاهیم فرهنگی، به‌درستی و کامل بازنمایی شوند تا جشن مهرگان، به‌عنوان ابزاری مؤثر برای توسعه گردشگری فرهنگی در ایران – به‌ویژه در تخت‌جمشید که پایگاه اصلی این جشن است – مطرح شود.

این عضو انجمن نجوم ایران در ادامه با اشاره به اینکه «جالب است بدانید جلوه‌های فرهنگی مهرپرستی و جشن مهرگان در فرهنگ مردمان فارس همچنان زنده است»، افزود: جامعه ایرانی، جامعه‌ای کشاورز بوده و در میان این جامعه، فرهنگی نمادین و سخاوتمندانه که ریشه در مهر دارد، به نام «فرهنگ خرمن‌بهره‌ای» وجود داشته است. این فرهنگ هم‌اکنون نیز در میان مردم روستاهای اطراف مرودشت باقی مانده است. در این فرهنگ، کشاورزان بخشی از محصول برداشت‌شده مزارع خود (مانند گندم و ذرت) را به‌منظور افزایش برکت، به چند نفر از اعضای خانواده یا مستمندان اطراف هدیه می‌دهند تا موجب رونق و برکت بیشتر شود. این سنت در ایران کهن نیز رایج بوده و حتی مردم بهترین بخش از محصول برداشت‌شده خود که در شهریورماه جمع‌آوری می‌شده، را در جشن مهرگان به پادشاه هدیه می‌دادند.

حسن‌زاده افزود: در بازسازی این جشن می‌توان از این بخش باقی‌مانده فرهنگ – که همچنان در روستاهای فارس رایج است – بهره برد و گردشگران را به سمت روستاهای کهن استان فارس هدایت کرد تا این فرهنگ مهم و سخاوتمندانه ایرانی را از نزدیک مشاهده و تجربه کنند.

وی در ادامه با اشاره به رسم زیبای پهن‌کردن سفره هفت‌سین در تخت‌جمشید گفت: ایرانیان کهن برای جشن مهرگان نیز سفره‌ای پهن می‌کردند که خوراکی‌های مهمی چون میوه‌های فصل، از جمله انار – که رنگ ارغوانی آن نماد میترا است – سنجد، نان مخصوص لورک و حبوبات بر آن قرار می‌گرفت. همچنین عود اسطوخودوس برای عطرآگین‌کردن فضا می‌سوزاندند. بازسازی این بخش از جشن و پهن‌کردن چنین سفره‌ای، می‌تواند در بازآفرینی آیین مهرگان برای گردشگران، تجربه‌ای جذاب و خاطره‌انگیز خلق کند. همچنین در جشن مهرگان رسم جالبی وجود داشته است؛ هرگاه کسی می‌خواست با دیگری عهد و پیمانی ببندد – از ازدواج تا دوستی و غیره – هر دو از جامی دولوله‌ای (ریتون) نوشیدنی می‌نوشیدند که این کار نمادی از ایجاد پیمانی ابدی میان آن دو فرد بود. این رسم می‌تواند در بازآفرینی ساده و امکان‌پذیر، تجربه‌ای جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی فراهم کند.

حسن‌زاده افزود: در بازآفرینی دیگری از جشن مهرگان نیز می‌توان گردشگران را به زورخانه‌های موجود در شهرها برد، زیرا مهرکده‌ها در ابتدا در غارها و خارج از شهر قرار داشتند و به مرور زمان به شهر منتقل شده و زیرزمینی شدند. زورخانه‌های کنونی نیز بر روی همان مکان‌های مهرکده‌ها ساخته شده‌اند و یادمانی از این آیین کهن محسوب می‌شوند.