فاطمه مقدم – خبرنگار فارس آگاه، تخت‌جمشید، نگین درخشان تاریخ ایران و نماد شکوه امپراتوری هخامنشی، بیش از یک اثر باستانی صرف، بنیان هویتی ایرانیان است که وحدت ملی و پیوند تاریخی ما را نمایان می‌کند؛ اما این میراث ارزشمند مدت‌هاست که با مشکلات جدی روبه‌روست. کمبود بودجه و کاهش نیروی انسانی و دشواری اجرای برنامه‌های بلندمدت به‌سبب این دو نقصان، وضعیت اجرای برنامه‌های توسعه‌ای و مرمتی را در این سایت جهانی روزبه‌روز پیچیده‌تر می‌کند. از آنجا که مجموعه جهانی تخت‌جمشید پیشانی گردشگری فارس و حتی ایران است، حفظ و نگهداری تخت‌جمشید در شرایط حاضر که گردشگران ورودی به حداقل رسیده‌اند، بیش از هر زمان دیگری نیازمند همت و همراهی دولتمردان است تا این شاهکار تاریخی جز آنکه جایگاهش را در تاریخ و فرهنگ ما حفظ می‌کند، چون شاهراهی برای جذب گردشگر به کشور و استان باقی بماند.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید با آگاهی از جایگاه ویژه این اثر، حفاظت از عرصه و حریم‌ها، ساماندهی گردشگری، توسعهٔ زیرساخت‌ها و بهبود امکانات بازدیدکنندگان را در رأس اقدامات خود قرار داده است. محمدجواد جعفری، مدیر جوان و متخصص، در تلاشی برای پشت‌سر گذاشتن موانع بروکراتیک و پیچیدگی‌های اداری، در مسیر جذب حمایت‌ها، شرایط بازدیدی از کارهای توسعه‌ای و مرمتی در دست اقدام در این مجموعهٔ جهانی فراهم کرد تا صدای نیازها و کمبودهای این سایت، از خلال نگاه رسانه‌ها و بازدیدهای هدفمند، به گوش مسئولان و تصمیم‌گیرندگان برسد.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید حفاظت از عرصهٔ اصلی و سه حریم پیرامونی را از مهم‌ترین اولویت‌های مدیریت این سایت جهانی خواند و گفت: حریم درجه یک تخت‌جمشید حدود ۶ هزار هکتار وسعت دارد و در این محدوده بیش از ۱۱۰ اثر تاریخی شناخته‌شده وجود دارد؛ آثاری که بخش بزرگی از آن‌ها مربوط به شهر باستانی پارسه و منظر فرهنگی پیرامون آن هستند. به دلیل حساسیت بالا، در این حریم ضوابط بسیار سخت‌گیرانه اعمال می‌شود و هرگونه فعالیت عمرانی، صنعتی یا معدنی به‌طور کامل ممنوع است.

جعفری حریم درجه دو را حدود ۱۷ هزار هکتار خواند و افزود: در این محدوده نیز هیچ فعالیت معدنی فعال وجود ندارد و هرگونه اقدام صنعتی با محدودیت شدید همراه است. حریم درجه سه بخش‌هایی از دشت مرودشت، کوه حسین، کوه رحمت و مناطقی از شهر ارسنجان را شامل می‌شود. در این محدوده، محدودیت‌ها عمدتاً به جلوگیری از ایجاد صنایع بزرگ و آلاینده مربوط می‌شود.

به گفتهٔ وی، سیاست اصلی این است که منظر فرهنگی حفاظت‌شدهٔ تخت‌جمشید و در حریم درجه سه نیز سیاست حفاظتی بر جلوگیری از ساخت کارخانه‌های جدید در این محدوده است. در این حریم نیز فعالیت‌های معدنی ممنوع است.

*افزودن محل اسکان پادشاهان هخامنشی به مسیر بازدید تخت‌جمشید

برزن جنوبی به باور باستان‌شناسان محل استقرار اصلی پادشاهان هخامنشی بوده است و مجموعهٔ تخت‌جمشید به‌عنوان محلی آئینی مورد استفاده بود و مراسم در آن بخش انجام می‌شد، اما اقامت‌ها در برزن جنوبی بوده و از این منظر این بخش از اهمیت بسزایی برخوردار است. افزودن این بخش به مسیر گردشگری از برنامه‌هایی است که از سال گذشته به‌طور جدی مدنظر قرار گرفته است.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید دربارهٔ افزوده شدن برزن جنوبی به مسیر بازدید گردشگران اظهار کرد: بالا بردن کیفیت بازدید و افزایش مدت ماندگاری گردشگران نیازمند بهبود امکانات، ساماندهی مسیرها و برنامه‌ریزی برای استفادهٔ بهتر از فضاهای موجود است. بخش‌هایی از محوطه، مانند برزن جنوبی و پردیس ۵۰ هکتاری، ظرفیت‌های مغفولی هستند که می‌توانند تجربهٔ گردشگری را متنوع و جذاب کنند.

وی در ادامه با تأکید بر اینکه ما از ظرفیت‌های موجود خود استفاده کرده و مجموعهٔ برزن جنوبی را به‌زودی در مسیر بازدید گردشگران قرار خواهیم داد؛ این برزن مجموعه‌ای بسیار فاخر است که تنها پژوهشگران از وجود آن مطلع هستند و مردم چیزی از آن ندیده‌اند، گفت: این بخش که از دید عموم پنهان مانده، از نخستین فضاهای احداث‌شده در تخت‌جمشید بوده و برخی از کاخ‌های اولیه پیش از ساخت صفه بر آن بنا شده‌اند.

به گفتهٔ جعفری، پلان این سازه‌ها کاوش شده و بیرون آمده، اما تاکنون مسیر بازدید برای آن تعریف نشده است.

وی افزود: یکی از جذاب‌ترین بخش‌های برزن جنوبی، کتیبهٔ معروف داریوش است؛ کتیبه‌ای که در آن شاه هخامنشی از خداوند می‌خواهد سرزمینش را از دروغ، دشمن و خشکسالی حفظ کند.

جعفری تأکید کرد که قرار دادن این بخش در مسیر خروج بازدیدکنندگان می‌تواند تجربه‌ای متفاوت و آموزنده برای گردشگران رقم بزند. از این‌رو، در نظر داریم در فاز یک با ایجاد مسیر بازدید گردشگران از جلوی کتیبهٔ مهم داریوش، این طرح را امسال اجرا کنیم.

*تخت‌جمشید امن‌تر می‌شود؛ پارکینگ عمومی دو کیلومتر دورتر منتقل می‌شود

یکی از چالش‌های جدی حفاظت دقیق از تخت‌جمشید قرار گرفتن پارکینگ فعلی در نزدیکی تختگاه، چسبیده به مجموعهٔ صفه و زیر آرامگاه اردشیر است؛ موضوعی که هم منظر تاریخی را خدشه‌دار می‌کند و هم از نظر امنیتی مشکلاتی ایجاد می‌کند.

جعفری از برنامه‌ای توسعه‌ای برای تغییر پارکینگ خبر داد و گفت: در برنامهٔ میان‌مدت، پارکینگ باید دو کیلومتر دورتر از صفه منتقل شود و در بلندمدت، مطلوب این است که حداقل چهار کیلومتر با عرصهٔ اصلی فاصله داشته باشد.

مدیر پایگاه جهانی تخت‌جمشید با اشاره به این موضوع که باتوجه‌به وجود تکه‌سنگ‌های ارزشمند که در مجموعه وجود دارد، بررسی و کنترل تمامی ماشین‌ها که چسبیده به صفه پارک می‌کنند بسیار دشوار است و بهتر است که ماشینی به این ناحیه نزدیک نشود، در ادامه توضیح داد: مطالعات ژئوفیزیکی و باستان‌شناسی روی منطقهٔ جنگل ۴ (منطقهٔ سبز حاشیه‌ای) انجام شده و مشخص شده که لایه‌های باستانی در آن وجود ندارد؛ بنابراین گزینه‌ای مناسب برای انتقال موقت پارکینگ است. قرار است پس از انتقال، مسیر حرکت از پارکینگ تا ورودی اصلی با وسایل نقلیهٔ برقی و ایستگاه‌های خدماتی پوشش داده شود تا تجربهٔ بازدید استانداردتر شود.

وی در ادامه تأکید کرد: هر قدر فاصلهٔ عناصر مدرن از عرصهٔ تاریخی بیشتر شود، فهم اثر برای گردشگران بهتر خواهد شد و حفاظت نیز مؤثرتر انجام خواهد گرفت.

*ساماندهی محور تخت‌جمشید تا قبل از نوروز

جعفری ساماندهی جادهٔ اصلی منتهی به سایت را یکی از مهم‌ترین و اولویت‌دارترین پروژه‌ها خواند و گفت: این مسیر باید جدول‌گذاری، کف‌سازی و به‌سازی کامل شود و امید می‌رود با تخصیص اعتبارات اضطراری، بخش‌هایی از این پروژه تا نوروز آمادهٔ بهره‌برداری باشد.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید افزود: محور دسترسی به تخت‌جمشید از روستای مهدیه تا عرصهٔ اصلی، چهار کیلومتر طول دارد و در درجهٔ اول باید این مسیر ساماندهی، مرزبندی و کف‌سازی شود. برنامه‌ریزی شده است که این محور تا قبل از نوروز با استفاده از اعتبارات اضطراری آماده‌سازی شود. با این حال، تکمیل پروژه‌های بلندمدت نیازمند جذب اعتبارات است و برای این منظور باید با همت ویژهٔ مسئولان استانی و کشوری، تدابیر لازم برای تأمین بودجه اندیشیده شود.

*بخش جدید موزهٔ تخت‌جمشید تا ایام نوروز آمادهٔ بازگشایی می‌شود

ساختمان کنونی موزهٔ تخت‌جمشید بنایی است که در سال ۱۳۱۵ شمسی، یعنی حدود ۹۰ سال پیش، در محل حرمسرا یا کاخ مشکوی توسط پرفسور هرتسفلد و براساس طرح اصلی تجدید ساخت و رسماً به‌عنوان موزه افتتاح شد و برخی منابع تاریخی موزهٔ تخت‌جمشید را «قدیمی‌ترین موزه‑بنا در ایران» می‌خوانند. موزهٔ تخت‌جمشید به دلیل فرسودگی و استاندارد نبودن مخزن نگهداری آثار، نیازمند بازسازی اساسی است.

مدیر پایگاه کار مهمی که در مدت ۵ ماه اخیر در تخت‌جمشید انجام شد را ساماندهی موزهٔ این سایت خواند و گفت: در جنگ ۱۲ روزه و تعطیلی موزه ما از فرصت به‌دست‌آمده استفاده کردیم و بخش مخزن موزه که استانداردی نداشت را به بخش جنوبی ساختمان منتقل کردیم. در این مدت در حال آماده‌سازی بخش مخزن قدیمی برای اضافه شدن به فضای نمایشگاهی هستیم تا در ایام نوروز بتوانیم این بخش را به موزه اضافه کنیم و بعد هم کل بنای موزه را که ۹۰ سال عمر دارد بازسازی و مرمت کنیم و این کار در بلندمدت انجام خواهد گرفت.

به گفتهٔ جعفری، موزه تا زمان تکمیل این مرحله بسته باقی می‌ماند و هدف این است که در ایام نوروز بخش جدید بازگشایی شود. پس از آن، برنامهٔ بازسازی جامع کل بنای موزه در دستور کار قرار خواهد گرفت.

*بوستان پردیس آمادهٔ ایفای نقش مکمل گردشگری تخت‌جمشید می‌شود

بوستان پردیس تخت‌جمشید که زمانی فضای سبز فعال و محل تنفس محوطه بود، به دلیل کمبود آب و فقدان نگهداری مناسب، بخش زیادی از درختان خود را از دست داده است.

جعفری تأکید کرد: این پردیس می‌تواند یکی از مهم‌ترین فضاهای مکمل گردشگری باشد و توزیع مناسب گردشگران را در این منطقه فراهم کند، اما ابتدا باید حفظ و احیای فضای سبز آن انجام شود.

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید دربارهٔ اقدامات انجام‌شده در مدت پنج ماه گذشته گفت: درختان هرس شده و از حالت جنگلی و به‌هم‌ریخته بیرون آمده‌اند، اما مشکل اصلی تأمین آب است. در ادامهٔ برنامه‌های توسعه زیرساختی، قصد داریم «پردیس» را به مجموعهٔ تخت‌جمشید اضافه کنیم. این بخش حدود ۵۰ هکتار فضای سبز دارد که در حال حاضر بسته است و بازدیدکنندگان امکان ورود به آن را ندارند. بسیاری از درختان این منطقه خشک شده و خطر سقوط درختان وجود دارد. این مشکل باعث شده پردیس، که می‌توانست نقش مهمی در افزایش ماندگاری گردشگران در سایت داشته باشد، همچنان بسته بماند.

*بی‌آبی درختان تخت‌جمشید را می‌اندازد

جعفری در ادامه دیگر مشکل این سایت جهانی را کمبود آب خواند و اضافه کرد: در حال حاضر آب شرب مجموعه و آبیاری با یک چاه تأمین می‌شود، درحالی‌که لوله‌کشی سد درودزن تا نزدیکی مجموعه کشیده شده و دستور استاندار برای اختصاص آن صادر شده است. اما این کار در بروکراسی اداری متوقف مانده است. اگر این انشعاب برقرار شود، آب شرب مجموعه از سد تأمین شده و چاه فعلی به آبیاری پردیس اختصاص می‌یابد.

به گفتهٔ مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید، تنها افزایش پنج لیتر بر ثانیه به سهم آب مرودشت از سد درودزن لازم است تا این کار انجام شود؛ دبی آبی که اگر مشکلات بروکراسی اداری آن مرتفع شود قابل تأمین است.

*درآمد قابل توجه و سهم ناچیز تخت‌جمشید از اعتبارات!

جعفری با انتقاد از کمبود اعتبارات این پایگاه جهانی اعلام کرد: بودجهٔ رسمی سالانهٔ اختصاص‌یافته به تخت‌جمشید حتی به ۱۰ میلیارد تومان نیز نمی‌رسد. این در حالی است که هزینهٔ طرح‌های اساسی برای مرمت، نگهداری و نوسازی زیرساخت‌ها بسیار بیشتر است و با این رقم امکان تحول جدی وجود ندارد.

به گفتهٔ مدیر پایگاه جهانی تخت‌جمشید، در سفر رئیس‌جمهور دولت سیزدهم به فارس، وزارت نفت ۷۰ میلیارد تومان از محل مسئولیت اجتماعی خود را به این مجموعه اختصاص داد. اما جذب این اعتبار مشروط به پرداخت ۲۰ میلیارد تومان کسورات و تعدیل است. از آنجا که تأمین این ۲۰ میلیارد تومان برای پایگاه ممکن نیست، پایگاه تخت‌جمشید تاکنون تنها توانسته حدود ۱۵ میلیارد تومان از این اعتبار را جذب کند و مابقی همچنان بلااستفاده مانده است.

جعفری خواستار ورود جدی مسئولان استانی برای حل این مشکل و جذب اعتبار شد.

وی در ادامه با اشاره به اینکه تخت‌جمشید برای تکمیل پروژه‌های مرمتی، ساماندهی محور ورودی، توسعهٔ پردیس، به‌سازی موزه و تکمیل مسیرهای جدید گردشگری، به ۲۴۶ میلیارد تومان اعتبار در دو سال آینده نیاز دارد اظهار کرد: این رقم در مقایسه با اهمیت جهانی مجموعه و همچنین درآمد سالانهٔ این پایگاه ناچیز است.

طبق گفتهٔ مدیر پایگاه، تخت‌جمشید سالانه ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد تومان از محل فروش بلیت گردشگران درآمد دارد، اما سهمی که به پایگاه برای هزینه در مرمت، حفاظت و توسعهٔ زیرساخت‌ها بازمی‌گردد از ۱۱ میلیارد تومان در سال بیشتر تجاوز نمی‌کند. این عدم تناسب با توجه به پرگردشگر بودن این سایت باعث کند شدن پروژه‌ها و فرسایش زیرساخت‌ها شده است.

وی در ادامه به جذب کمک‌های خیرین و مردم برای حفاظت، مرمت و توسعهٔ زیرساخت‌ها اشاره کرد و گفت: اگر هر خیری تمایل داشته باشد به مجموعه کمک کند، شرایط لازم برای همکاری در اداره کل میراث فرهنگی فراهم است.

*موضوع چالشی الحاق حریم تخت‌جمشید به محدودهٔ شهر مرودشت چه بود؟

مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید در بخش دیگری از سخنان خود به بحث‌های اخیر دربارهٔ الحاق حدود ۵۰۰ هکتار از حریم تخت‌جمشید به شهر مرودشت اشاره کرد و توضیح داد: در جلسه‌ای با شورای شهر مرودشت و ادارهٔ راه و شهرسازی، صرفاً دربارهٔ تعریف یک پهنهٔ خدمات گردشگری در روستای مهدیه گفت‌وگو شده بود؛ آن هم در حد حدود ۳۰ هکتار برای خدمات‌رسانی گردشگری، نه الحاق اراضی به شهر.

جعفری تأکید کرد: هیچ‌گونه صورت‌جلسه یا مجوزی از سوی میراث فرهنگی برای الحاق صادر نشده و اصولاً چنین تصمیمی در اختیار شورای عالی شهرسازی و معماری کشور است، نه دستگاه‌های محلی.

وی افزود: پایگاه میراث جهانی با هرگونه توسعهٔ مسکونی یا شهری در حریم درجه دو و سه مخالف است و تنها مدل قابل قبول، مسترپلن گردشگری برای مدیریت روستای مهدیه و جلوگیری از گسترش بی‌رویهٔ سکونتگاه‌هاست و این منطقه به‌عنوان حریم درجه دو با زون گردشگری حفظ شود و درواقع روستای مهدیه یک طرح هادی گردشگری ویژه داشته باشد؛ اما ما با الحاق این محدوده‌ها به شهر مرودشت کاملاً مخالف هستیم و اجازهٔ این موضوع را نخواهیم داد.

*تغییر مسیر ورود و خروج گردشگران

بازدید از تخت‌جمشید عمدتاً از مسیر «پلکان غربی» آغاز می‌شود؛ بازدیدکنندگان با پیمودن این پله‌های مرتفع به بالای صفه می‌رسند. دروازهٔ ملل در واقع درگاه اصلی ورود گردشگران به محوطهٔ تختگاه است؛ خروج نیز غالباً از همان دروازه یا مسیری در ضلع جنوبی یا غربی مجموعه انجام می‌شود و این موضوع در ایام پرگردشگر چون نوروز و سال تحویل بار اضافی زیادی را بر تختگاه تحمیل می‌کند.

جعفری با اشاره به اینکه برای حل این مشکل، دو اقدام اساسی پیش‌بینی شده است، گفت: امسال در تخت‌جمشید مسیر ورود و خروج گردشگر را جدا می‌کنیم تا گردشگر خروجی نیز ناچار به حضور روی صفه یا تختگاه برای خروج نباشد.

وی در ادامه توضیح داد: گردشگران از پلکان ملل وارد می‌شوند و خروج از بخش جنوبی تختگاه انجام می‌شود. این طرح به سبب اهمیت، در بهمن‌ماه اجرا خواهد شد. این اقدامات نقش اساسی در حفاظت از اثر تاریخی دارد.

جعفری یکی دیگر از برنامه‌ها را در مدیریت جمعیت گردشگران، اعمال محدودیت ظرفیت بازدید در صورت رسیدن تعداد گردشگران به سقف قابل‌تحمل پایگاه خواند و گفت: در آینده پایگاه ظرفیت استاندارد بازدید را تعیین خواهد کرد.

مدیر پایگاه ابراز امیدواری کرد: با اجرای پروژه‌های جاری، ساماندهی ورودی، توسعهٔ پردیس، بازگشایی موزه و قرار گرفتن برزن جنوبی در مسیر بازدید، تخت‌جمشید در آیندهٔ نزدیک بتواند به جایگاهی شایسته در معیارهای جهانی مدیریت میراث برسد