پژوهشگر تاریخ فرش فارس:

«فرش بلوردی» بهترین نمونه فرشبافی در شیراز است

شیراز، شهری که قالی‌بافیش صنعتی نشد

تولید قالی شیرازی در حال احیا است

فاطمه مقدم –فارس آگاه

فرش ایرانی همواره نمادی از هنر، فرهنگ و تمدن کهن این سرزمین بوده است. اثری بی‌مانند که در تار و پودش تاریخ مردمانی زحمت‌کش و هنر دست استادانی ماهر را به تصویر می‌کشد. در میان انواع متنوع قالی‌های ایرانی، فرش فارس و به ویژه فرش قشقایی بسیار شناخته شده است اما همه فرش های فارس محدود به ایل قشقایی نمی شود و قالی شیرازی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. قالی ، زاده خانه‌ها و دست‌هاست و در کوچه پس کوچه های این شهر فرهنگی بافته می شده و نه تنها به خاطر کیفیت بی‌نظیر الیاف، رنگ آن و طراحی‌های منحصر به فردش، بلکه به سبب پیوند عمیق با فرهنگ و زندگی مردمان این خطه مشهور است . در گفت‌وگویی با پژوهشگری آگاه به تاریخ فرش‌های فارس، به بررسی ریشه‌ها، ویژگی‌ها و اهمیت فرش‌های شهری و عشایری فارس پرداختیم تا بیش از پیش به رمز و راز این هنر نفیس پی ببریم و جایگاه آن را در میراث فرهنگی ایران بازشناسی کنیم.

هاشم صدق آمیز، استاد دانشگاه در رشته تاریخ در دانشگاه آزاد وپژوهشگر برجسته تاریخ فرش فارس است. وی با علاقه‌مندی شخصی مجموعه‌ای ارزشمند از فرش‌های فارس را گردآوری کرده و به منظور حفظ و احیای سنت‌های فرش‌بافی این منطقه، سال ۱۳۹۰ موزه فرش خصوصی فارس را در بافت تاریخی شیراز در مجاورت مجموعه قوامی تأسیس کرد که متاسفانه موزه تعطیل شد. صدق آمیز همچنان مجموعه ارزشمند ازفرش های نفیس فارس را در اختیار دارد و به پژوهش در خصوص فرش ایرانی و فرش فارس مشغول است.

یک پژوهشگر تاریخ فرش فارس در گفت‌وگو با «فارس آگاه» درباره فرش فارس و به‌ویژه فرش شیراز اظهار داشت: برخلاف تصور رایج، فرش فارس تنها محصول عشایر یا روستاها نیست؛ در شهر شیراز نیز انواعی از فرش بافته می‌شده است. اما واقعیت این است که عمده فرش تولید شده در استان، عشایری است و دلیل آن مشخص است؛ عشایر دام داشتند و پشم به میزان زیاد و در دسترس آنها بوده است، وضعیتی که در روستاها نیز مشابه بوده است.

هاشم صدق‌آمیز در ادامه با اشاره به اینکه محدوده تاریخی و تمدنی فارس بسیار گسترده‌تر از مرزهای سیاسی کنونی استان فارس است، افزود: این محدوده از کرمان تا تنگه هرمز امتداد داشته و به همین دلیل وقتی از فرش فارس صحبت می‌کنیم، منظور محدوده تمدنی این فرش است که بخش‌هایی از آن طی هزار سال گذشته از استان فارس جدا شده‌اند.

این استاد که سالها روی فرش فارس مطالعه و تحقیق کرده است همچنین به نقش شهرنشینان در بافت بخش عمده‌ای از فرش‌های فارس اشاره کرد و گفت: نی‌ریز و استهبان از شهرهای مهم فرش‌بافی در فارس هستند که فرش‌هایی با کیفیت بالا تولید می‌کرده‌اند. نی‌ریز یکی از مهم‌ترین شهرهای استان در زمینه فرش‌بافی بوده و بهترین فرش‌های استان و حتی ایران در این شهر بافته می‌شده است. نی‌ریز شهری باستانی است و سابقه چند هزار ساله در فرش‌بافی دارد.

صدق‌آمیز در ادامه بیان کرد: شیراز نسبت به نی‌ریز شهر جدیدتری است اما دارای فرش‌بافی خاص خود بوده که در محله‌های مشخصی متمرکز بوده است.

این پژوهشگر تاریخ فرش فارس افزود: فرشبافی در شیراز در چند محله محدود بوده است؛ از محله بالاکفت تا جنوب آن، یعنی دروازه قصابخانه. در واقع، عمده فرشبافی در شرق و شمال‌شرقی شیراز متمرکز بوده است که این موضوع به وجود کشتارگاه‌هایی در این منطقه تا محدوده قلعه شاهزاده بیگم برمی‌گردد. دام‌های مورد نیاز شهر در این نواحی کشتار می‌شدند و پشم آنها در همان‌جا جمع‌آوری می‌شد. محله بالاکفت همچنین محل تمرکز اصلی کارگاه‌های رنگرزی پشم بوده است. علاوه بر بالاکفت، محله بلوردی در شمال غرب شیراز نیز صاحب نوعی فرش با کیفیت است.

صدق‌آمیز فرش فیلی را یکی از انواع فرش‌های شهر شیراز معرفی کرد و گفت: طایفه فیلی‌ها نمونه‌ای از فرشبافی بسیار نفیس با نقوش خاص خود داشته‌اند. این طایفه که لک هستند، در دوره زندیه به شیراز آمده و فرشبافی خود را به این شهر آورده‌اند. گرچه سابقه فرشبافی فیلی‌ها در شیراز طولانی نیست و به عصر زندیه بازمی‌گردد، اما فرش فیلی به صورت پیوسته در شیراز بافته شده است. البته پیشینه فرش فیلی را نمی‌توان محدود به دوره زندیه دانست، چرا که خود طایفه فیلی دارای قدمت زیادی است و فرشی که توسط آن‌ها بافته می‌شود حامل این تاریخ و جغرافیای گسترده‌ای است که این طایفه در آن زندگی می‌کرده‌اند.

«فرش دروازه قصابخانه» و «فرش ده بزرگی» نیز از دیگر انواع فرشبافی در شیراز هستند که صدق‌آمیز به آن‌ها اشاره کرد و گفت: فرش دروازه قصابخانه نیز نقوش خاص خود را داشته است، هرچند که از ریشه‌های مشترکی با فرش فیلی و بلوردی بهره می‌برد.

این پژوهشگر فرش فارس در ادامه بیان کرد: محله بلوردی شیراز که اکنون به آن «ابیوردی» می‌گویند نیز فرش مخصوص به خود را داشته است. ساکنان ده بلوردی از تیره ابوالوردی ایل اینالو ترک هستند، بلوردی‌ها که در زمان فرمانروایی مغولان از ترکستان به فارس آمده‌اند، سنت قالیبافی دیرینه‌ای دارند. حضور این طایفه و تأثیرات فرهنگی آن‌ها در طراحی و بافت فرش‌های این منطقه کاملاً مشهود است. فرش بلوردی تاریخ طولانی دارد و چون محصول طایفه‌ای عشایر است که در مناطق مختلفی از فارس بزرگ سکونت داشته‌اند و سپس به شیراز آمده‌اند، بخش‌هایی از نقوش این فرش به منطقه پاسارگاد مربوط می‌شود.

** کیفیت برتر الیاف و رنگرزی دقیق و ظرافت بافت از فرش شیراز فرشی نفیس ساخته است

صدق آمیز اضافه کرد: در محله بلوردی شیراز قالی های نفیسی نیمه ریزبافتی بافته می شده و باید بگویم که بهترین نمونه فرش شیراز فرش بلوردی است که در خصوص این فرش دکتر سیروس پرهام؛ محقق و نویسنده کتاب های فرش دستباف کتابی مفصل و پژوهشگرانه نوشته است.

وی با تاکید براینکه نقوش فرش‌های مختلف شهری شیراز (فیلی، بلوردی، دروازه قصابخانه) به هم شباهت دارند و از یک سنت مشترک پیروی می‌کنند، گفت: فرش‌هایی که در شیراز بافته می‌شد بسیار نفیس بوده‌اند و پشمی که برای بافت آن‌ها به کار می‌رفته، کیفیت بسیار بالایی داشته است. همچنین رنگرزی این پشم با دقت و کیفیت عالی انجام می‌گرفته و بافت فرش نیز از لحاظ ظرافت و کیفیت در سطح بالایی بوده است. این عوامل باعث می‌شده فرش شیراز از ارزش و قیمت بالایی برخوردار باشد.

**فرش حاصل یک مهندسی دقیق است، نه محصول الهام آنی از طبیعت

صدق آمیز در ادامه در پاسخ به این سوال که آیا فرش‌های شهر شیراز مانند فرش‌های عشایر فارس به صورت ذهنی بافته می‌شده‌اند، گفت: اصطلاح ذهنی‌بافی کاملاً نادرست است و زاییده ذهن افرادی است که می‌خواهند فرش‌بافی را هنری زیبا جلوه دهند، در حالی که فرش بافی هنر نیست بلکه یک صنعت دستی است. بهتر است این اصطلاح را با «حفظی‌بافی» جایگزین کنیم، چرا که بافندگان بر اساس نقشه‌ای می‌بافتند که روزگاری کسی آن را طراحی و اجرا کرده و آن نقشه را در ذهن خود حفظ کرده‌اند. می‌توان گفت تنها کسی که در ابتدا این نقشه را خلق کرده، هنرمند است، نه کسی که آن را آموزش دیده و به خوبی اجرا می‌کند؛ این افراد صنعتگران ماهری بوده‌اند.

این کارشناس فرش فارس توضیح داد: این تصور که بافندگان فرش‌ها را از تصاویری که در کوه، دشت و بیابان می‌دیدند خلق کرده‌اند، نادرست است. اگر چنین بود، این وحدت و شباهت زیاد میان نقوش فرش‌ها در سراسر یک طایفه وجود نداشت. در واقع، همه بافندگان نقشه‌ای واحد را بلد بودند و بر اساس «دستور» رایج در فرش ایران که بخش‌های اصلی و نقوش فرش را مشخص می‌کرد، می‌بافتند. گاهی نیز بافندگان فرش‌ها را بر اساس نمونه‌های قبلی می‌بافتند. بنابراین، در فرش‌بافی چیزی تصادفی یا بدیع وجود ندارد؛ فرش مهندسی‌ترین محصول ایرانی است که بافندگان نقوش آن را حفظ کرده و با مهارت اجرا می‌کردند.

** فرش شهری و عشایری فارس تفاوت‌های معنا داری ندارند

وی در پاسخ به این سوال که چه فرقی بین فرش شهری و عشایری در فارس وجود دارد گفت: در فارس تفاوت معناداری بین این دو نوع فرش وجود ندارد. گرچه تفاوت‌هایی هست، اما اساساً فرش شهری و عشایری شکل‌های کاملاً متفاوت ندارند. در واقع، تفاوت‌های ملموس بین فرش‌های تولیدی در شهر، روستا و عشایر فارس به چشم نمی‌خورد.

صدق آمیز در ادامه با اشاره به تفاوت فرش شهری و عشایری در دیگر شهرهای ایران مانند اصفهان و کاشان توضیح داد:  در دروره صفویه کارگاه های بزرگی برای تولید فرش به صورت انبوه ایجاد شد که به سبب پذیرش سفارش از خارج از کشور نقشه‌های فرش را مطابق سلیقه سفارش‌دهندگان تغییر دادند. همین امر باعث شد فرش شهری در این شهرها با فرش روستایی تفاوت پیدا کند و فرش‌های شهری بیشتر جنبه تجاری و صادراتی پیدا کردند. اما در شیراز چنین اتفاقی نیفتاد؛ فرش‌ بافی همچنان در خانه‌ها و کارگاه‌های کوچک صورت می‌گرفت و کارگاه‌های بزرگ با نقشه‌های متفاوت شکل نگرفت.

وی درباره وضعیت کنونی تولید فرش شیراز گفت: تولید فرش شیراز هنوز قطع نشده و کسانی هستند که به بافت این نوع فرش مشغول‌اند، اما مانند دیگر انواع فرش ایرانی، تولید آن کاهش یافته است. با این حال، عده‌ای در تلاش‌اند تا جایگاه این فرش را دوباره در نظام اجتماعی و بازار فرش احیا کنند.