دعوت به شادی‌ یکی از ویژگی‌های شعر خیام است که باعث می‌شود به مذاق خیلی‌ها خوش نیاید، به گزارش سيد محی الدین حسینی ارسنجانی خبرگار فارس اگاه

تاریخ ادبیات ایران مملو از بزرگان شعر و ادب و اندیشمند ان و متفکرانی است که گاه در قالب سرودن شعر اندیشه های ناب حکمی و فلسفی خود را بروز داده و بشریت همه دوران ها را به اعجاب و تحیر واداشته اند. خیام نیشابوری که در دوره ما فراتر از ایران به شهرت رسیده و امروزه در ردیف محبوب ترین شعرا و فیلسوفان جهانی است و حتی شهرت و معروفیتش از حافظ و سعدی نیز بیشتر است یکی از آن ناشناخته های علم و ادبیات جهان است و بیشتر او را به خاطر رباعیات و اندیشه های فلسفی ا ش میشناسند حال آنکه خیام از بزرگترین فیلسوفان و ریاضی دانان و منجمان بزرگ دنیاست و ‌کشفیات و اختراعات او در مسائل مختلف صدها سال است که مورد تایید و استفاده اروپا ییان بوده و هست.اشعار خیام برای باراول توسط شاعر انگلیسی به نام ادوارد فیتز جرالد ترجمه شد و این امر موجب شد خیام از شهرت جهانی برخوردار گردد.حکیم خیام شاعری است تمام‌ عیار که رندانه با نبوغ و استعداد شاعری خود توانسته شاهکاری را خلق کند که تنها در قالب دو بیت به‌صورت کوتاه و خلاصه افکار فلسفی و حکمی خود را بیان کند و به همین دلیل از شهرت جهانی برخوردار شد.در این مجال به معرفی کوتاه این چهره نامدار شعر و ادبیات ایران و افتخار علم جهان میپردازم.

□ زندگی و زمانه خیام

غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در نیشابور زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله «امام موفق نیشابوری» علوم مختلفی را فرا گرفت و در فلسفه و ریاضی تبحر یافت.او بعدها نیشابور را ترك كرد و در سمرقند با حمایت «ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد» قاضی القضات اثر برجسته خود را درجبر تألیف كرد.سپس راهی اصفهان شد و ۱۸ سال از عمر خویش را در آن دیار سپری كرد. او در این مدت به دلیل پژوهش های نجومی گسترده ای كه انجام داد،توانست شهرت بسیاری نزد ملكشاه سلجوقی به دست آورد. بنابراین به دعوت وی در رصد خانه ای به پژوهش در این زمینه پرداخت و موفق شد تا تمامی اندوخته های خود را در تنظیم تقویم جلالی از دقیق ترین گاه شمارهای جهان به كار برد.این دانشمند ایرانی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به شكل تحسین برانگیز ی معادله های درجه اول تا سوم را دسته بندی كرد و سپس با استفاده از ترسیم های هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حلی كلی ارایه كند.فقه، تاریخ و طب رشته هایی بودند كه خیام در آنها به جایگاهی رفیع دست یافت.وی «میزان الحكمه» را درباره علم فیزیك و «لوازم الامكنه» را در دانش هواشناسی نوشت.گذشته از همه اینها، بیشتر شهرت خیام در جهان به دلیل رباعیات است كه نخستین بار بوسیله «فیتز جرالد» به انگلیسی ترجمه شد و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در ردیف شاعران بزرگ جهان قرار داد. سرانجام حكیم خیام نیشابوری پس از سال ها تلاش در راه اعتلای علم و ادب ایران زمین در۸۳ سالگی رخ در نقاب خاك كشید.به پاس خدمات ارزشمند پژوهشی و علمی این دانشمند برجسته و ادیب بزرگ ایرانی،در تقویم رسمی ایران ۲۸ اردیبهشت به عنوان روز «بزرگداشت حكیم عمر خیام» نامگذاری شده است.خیام با اشعار پر از ابهام و ایهام خود، در ادبیات آمریکا و انگلستان و کل اروپا و غرب تاثیر شگرف خود را گذاشته و بسیار مورد توجه افراد مختلف جهان قرار گرفته است.

*رباعیات خیام چکیده ذهن فلسفی و زبان شعری اوست.

مهم‌ترین اثرخیام دیوان اشعار و رباعیات اوست که شاهکار بی‌ نظیر او در عرصه شعر و ادب فارسی محسوب می‌شود، موضوع و درون‌ مایه اغلب رباعیات خیام بر ناپایداری دنیا، بی‌اعتباری روزگار، یادآوری و غنیمت شمردن فرصت‌هاست. خیام با دید فلسفی،جهان را گذرا و فانی در می‌یابد و انسان را قابل بازگشت نمی‌داند و به همین سبب بیان می‌کند زندگی را باید غنیمت شمرد و خوش بود. رباعیات خیام در عین سادگی و روانی دارای  مفاهیم فلسفی و حکمی و به‌ دور از هر گونه سختی و پیچیدگی است. رباعیات خیام چکیده ذهن فلسفی و زبان شعری اوست. خیام از دورات حیات خود تا قرنها پس از مرگش و در دوره ما همچنان محبوب بوده و هست به سبب همین شهرت و محبوبیت مورد توجه دانشمند ان و فیلسوفان زمان خود و دوران های مختلف پس از خود قرار گرفت تا جایی که القابی همچون حجِه الحق،امام خراسان و فیلسوف عالمین عنوان گرفت.

□برخی خدمات علمی خیام

خیام تنها شاعر مشهور ایرانی است که در روزگار خود از نظر علمی و فلسفی جایگاه بالایی دارد زیرا در علومی مثل فلسفه، ریاضی و نجوم آگاهی بالایی داشت و یکه‌ تازمیدان بود. خیام شاعر چند وجهی بود و با تبحری که در علوم مختلف داشت آثار متعددی از خود به یادگار گذاشت.از جمله آثار وی در زمینهٔ فلسفه رساله وقوع خیر و شر و رساله علم کلیات وجود است.همچنین رساله جبر و مقابله مهم‌ ترین اثر او در علم جبر است.در علم ریاضی هم رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس از دیگر آثار خیام هست.یکی دیگر از آثار خیام نوروز نامه است که خیام با زبانی ساده و نثری روان به توصیف آداب‌ و رسوم ایرانیان خصوصاً عید نوروز پرداخته است.خیام نیشابوری در زمینه تهیه گاه‌ شمار ایرانی،پیشگام و سرآمد همه منجمان ایرانی اسلامی است.از آنجایی‌که وی در علم نجوم و اختر شناسی مهارت بسیار و شهره خاص و عام بود، مورد توجه و عنایت ملکشاه سلجوقی قرار گرفت و به دعوت وی به اصفهان رفت و مدیریت و سرپرستی رصدخانه اصفهان به او واگذار شد و در زمینه نجوم تدوین گاهشمار ایرانی را انجام داد و با همکاری گروهی از دانشمندان و منجمان معاصر خود به اصلاح تقویم ایرانی پرداخت و به تقویم جلالی معروف گشت و برجسته‌ ترین اثر خیام در علم نجوم تقویم جلالی است.

□خیام شاعری پرسشگر!

خیام از بزرگ‌ترین سخنوران شعر و ادب فارسی و اساس تفکر و اندیشه او بر چرایی و چگونگی هستی و نیستی و سرنوشت انسان بود.این نگرش و جهان‌ بینی در رباعیات او هم آمده است.مقصود اصلی خیام از طرح این پرسش‌ها،ایجاد چالش‌هایی در ذهن خواننده است و میخواهد با این هدف مخاطب خود را پیوسته به تفکر و تأمل وا دارد.زیرا همچون شاعران پیشین خود، فردوسی و ناصرخسرو خردگرا است و اساس آموزه‌ های اخلاقی، اجتماعی و فلسفی او بر اساس احترام به خرد است.جهان‌بینی خیام براساس تفکر اعتزالی و از جمله شاعرانی است که به وجود قضا و قدر باور دارد و به عدم اختیار انسان در سرنوشت خویش معتقد است و این حیث نظام فکری و اعتقادی خیام با شاعران پیشین خود چون فردوسی و ناصرخسرو یکسان است. رباعی معروف خیام که میگوید:

نیکی و بدی که در نهاد بشر است

شادی و غمی که در قضا و قدر است

با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل

چرخ از تو هزار بار بیچاره‌تر است

نشان از تأکید خیام بر عقل‌ گرایی است و اعتقاد به حتمی بودن قضا و قدر و عدم اختیار انسان است.

□ اندیشه های پشت فکر خیام برتر از شعر خیام است

ذات اندیشه خیامی تابوشکن و اخلاق گریز است و گفتمان خیامی در جامعه اسلامی طرد می شود.حال آنکه در جامعه ایرانی و اروپایی کلام و تفکر خیام درست و به غایت زیبا و منطقی است. پربسامدترین درونمایه های این اندیشه، تامل خیام در مساله مرگ است. همچنین از باده ستایی، دم را غنیمت شمردن، اختیار و حیرت و شک در هستی، خالق و جهان پس از مرگ و جبرگرایی، باید نام برد که نشان از نوع اعتقادات اباحه گری و مشرب دهری واعتزالی خیام دارد. سعدی جامعه را به سرزندگی در حین انذار از عقوبت پس از مرگ، لذت بردن در این دنیا در عین توجه به آن دنیا، و توجه به منعفت جمعی و نه فردی دعوت میکند و بازتاب اندیشه های خیامی سعدی در بوستان صرفا تعدیل نیافته، بلکه دقیقا به مقوله ای اخلاقی تبدیل شده و در نتیجه تا حدودی کارکرد خیامی خود را از دست داده است. اندیشه سعدی در بوستان بدلیل نگاه دینی،اخلاقی او، کارکردگرایانه و دعوت به حس مسئولانه برای تک تک آحاد جامعه، توجه به جهان پس از مرگ و آرمانشهر گرایی،بااندیشه های خیامی فاصله دارد و شاید یکی از دلایل محبوبیت خیام در دنیا و در مقایسه با حافظ و سعدی ما همانا اندیشه های پشت فکر و شعر اوست.

□ناگفته ها از خیام نیشابوری

برخلاف کشورمان در بسیاری از ملل دنیا نام خیام بر اماکن مختلف گذاشته شده و در بین اهالی اهل ادب اروپا و آمریکا و غرب نام نامی خیام و اشعار ناب او بسیار است.از جمله اینکه یکی از حفره های ماه به افتخار خیام “عمر خیام” نام گذاری شده است.در سال ۱۹۸۰ سیارکی به نام او نام گذاری شده است و خیابانی در منطقه ۱۲ شهرداری تهران به نام خیابان خیام نام گذاری شده است و در فرانسه و مصر نوشیدنی هایی به نام خیام تولید می شوند.در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهر یک وجود دارد.سال ۱۸۹۲ “انجمن عمر خیام” در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه نگاران تاسیس شد. هتلی مجلل به نام خیام در تونس ساخته شده است.سیارک ۳۰۹۵ در سال ۱۹۸۰ به نام وی نام گذاری شد ودانشگاه خیام مشهد نام یکی از دانشگاه های غیرانتفاعی با سابقه ایران می باشد.فیلم عمر خیام، فیلمی آمریکایی ساختهٔ ۱۹۵۶ است. افسانهٔ عمر خیام، فیلمی دیگر ساخته آمریکا در سال ۲۰۰۵ می باشد و میراث فرهنگی خیام بسیار فراتر این ها که نام برده شد هستند و مابه ذکر برخی از آن اطلاعات پرداختیم.

□نقش فیتز جرالد در شهرت فزاینده خیام در اروپا

خيام در منابع و متون تاريخي عصر خود و نيز در دوران پس از فوتش، اغلب به واسطه ياد حكيم به عنوان «امام »،« حجة الحق »،« تالي ابن سينا »،«سيد الحكماء المشرق والمغرب» و… داراي وجهه يك دانشمند و احتمالاً شاعري معتقد، مذهبي و مورد تكريم اغلب مشاهير و دانشمندان بوده است. در اين دوره توجه و تعمّق چنداني در رباعيات او صورت نگرفته و يا بسيار اندك بوده است.اما بازشناخت خيام، شخصيت، افكار و آثار او پس از ترجمه رباعياتش توسط فيتز جرالد انگليسي نام وی و شهرت و محبوبیت او را در اروپا دو چندان کرد.به همین خاطر دیوان اشعار خیام به انواع زبانها و از جمله زبان انگلیسی و فرانسوی،چینی،ژاپنی ، روسی و اسپانیایی، ترکی ، عربی و …. ترجمه شده است.به اعتقاداغلب خيام پژوهان،ترجمه يا برداشت كاملاً آزاد فيتز جرالد از رباعيات خيام،پايه و مبناي جديدي جهت شناخت خيام در عرصه ادبيات و تاريخ علوم شده است.ابتدا در انگليس و سپس در كشورها ي انگليسي و فرانسوي زبان، رباعيات چنان توجه اديبان و علاقه مندان به مفاهیم آنها را به خود جلب نمود كه تا آن زمان هيچ اثر ادبي به آن اندازه مورد پژوهش قرار نگرفته بود،دركمتر ازيكصدسال پس ازترجمه جرالد بيش از دو هزار كتاب،مقاله، پايان نامه تحصيلي و…درباره رباعيات به رشته تحرير درآمد، رباعيات به اغلب زبان هاي زنده دنيا ترجمه و همراه با آن تفسير شد. شهرت جهاني خيام شاعر، به ايران نيز رسيد.محققان تاريخ علوم به ويژه محققان علم رياضي و رياضي دانان غربي با ترجمه به آثار حكيم خیام در رياضي، به ويژه كتاب جبر و مقابله او،نظريات جديدي درباره اهميّت و جايگاه آثار علمي خيام مطرح نمودند و در حقيقت شهرت رباعيات او،سبب تهييج محققان به پژوهش های عمیق تر درباره خيام شد.اما شناخت خيام از اين مرحله زماني به بعد، داراي ويژگي هاي خاص ديگري نيز شد.پس از شهرت جهاني خيام شاعر، آثار علمي او نيز مورد تحقيق قرار گرفت و اين تحقيقات سبب شد تا خيام از سطح يك دانشمند ناشناخته داخلي به سطح يك دانشمند و رياضي دان برجسته جهاني ارتقاء يابد؛اغلب محققان خيام را شاعري توانا در عصر خود دانسته و به بيان ديگر، این حكيم را به عنوان بزرگترين و برجسته ترين شاعر رباعي سرا ي فارسي و مشهور ترين شاعر ايراني در سراسر جهان معرفي نموده اند؛برخي محققان خيام را سراينده بي نظيرترين و زيبا ترين رباعيات فلسفي با مضمون طرح سؤال درباره مسائل بنيادي بشر( مرگ ، زندگي ، سرانجام انسان ،هستي و…) معرفي نموده و سرودن چنين رباعياتي را نه تنها دليل بي اعتقادی خيام ندانسته،بلكه نشانه اوج آزاد فكری و اعتقاد خيام به منشاء نظام هستي پنداشتند.به اعتقاد برخي، خيام سراينده زيباترين و رسا ترين رباعيات با مضمون شاد زيستن، بي اعتباري دنياي خاكي، غنيمت شمردن لحظات عمر بوده و در مجموع رباعيات او به نوعی ترویج  لذت پرستي و بی خیالی نسبت به دنیای فانی است.

□دیدگاه فریدون جنیدی درباره خیام

با وجود چهره درخشان خیام در عرصه های مختلف علمی، به اعتقاد استاد فریدون جنیدی شخصیت خیام، پایمال شده است. بسیاری از افرادی که تا به حال سعی در انتشار و بررسی افکار این چهره تاریخ ایران داشته اند، در پایمال کردن شخصیت او نقش ایفا کرده اند. به عنوان مثال معرفی شخصیت خیام به عنوان مردی که همواره مست بوده از سوی چهره های شناخته شده ای چون «فیتز جرالد» یا حتی در مواردی صادق هدایت و فروغی،نشان از عدم شناخت دقیق از این چهره علمی دارد. دور نیست که خیام نیز در منش زندگی خود رفتار هایی خاص خود داشته،اما سوال اینجاست که چطور خیام دانشمند می تواند از سپیده تا شام بنوشد و چنین کشفیات بزرگی را در عرصه علوم دقیقی چون نجوم و ریاضیات برای نسل بشر به ارمغان بگذارد؟ این جاست که باید اظهار تاسف کرد که چرا چنین چهره بزرگی، باید در پرده برود و نسل های آینده از یادگیری دانش او بی بهره بمانند و حتی شخصیتش را نیز به روشنی نشناسند. شاید اصلی ترین مانع بر سر این شناخت درست، اشعار این حکیم باشند. چند سال پیش در مراسمی که «یونسکو»بمناسبت بزرگداشت خیام» در نیشابور برگزار کرده بود،سعی کردم از دریچه زبان شناسی تاریخی به بررسی اشعار منتسب به او بپردازم و در همان جا نشان دادم که بسیاری از این اشعار که در وصف «می» هستند، به لحاظ زبانی،سال ها قبل از خیام سروده شده اند و اصولا در شمار شعر خیام قرار ندارند. از سوی دیگر، ریاضی علم خلاصه گویی است و حالا سوال اینجا است که مردی که دانشمند ریاضی شناخته شده ای در تمام اعصار به حساب می آید، چگونه چندین و چند بیت در وصف «کوزه» دارد. آیا تمام این اشعار که در مواردی سبک تر از وجهه فرهنگی خیام هستند،می توانند همگی سروده او باشند؟!به هر روی در حال حاضر با وجود تحقیقات گسترده توسط محققان داخلی و خارجی، هنوز هم برخی از آنها به استناد برخی رباعیات مشکوک، شخصیت خیام را در دسته بندی های فوق الذکر قرار می دهند و مستقیم یا غیر مستقیم این حکیم فرزانه را شخصیتی دم دمی مزاج معرفی می نمایند و یا حداقل این نظریه را رد نمی کنند