رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان فارس:۱۵ درصد استان فارس درگیر پدیده فرونشست است، جلال‌الدین عرفانی – خبرنگار فارس آگاه، دومین همایش کشوری فرونشست زمین به همت سازمان نظام مهندسی ساختمان استان فارس برگزار شد.

این همایش با حضور رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان استان فارس، قائم‌مقام شهردار شیراز، اعضای هیئت علمی مراکز دانشگاهی، جمعی از محققان و مقامات مسئول به میزبانی سازمان نظام مهندسی ساختمان استان فارس با همراهی اهالی رسانه برگزار شد.

*صیانت از زمین برای آیندگان

رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان فارس در این همایش گفت: فرونشست حاصل زنجیره‌ای از مولفه‌های درهم‌تنیده و به‌هم‌پیوسته است که باید تمامی آن‌ها را به‌صورت متوازن مد نظر قرار داد.

امیرحسین قیصری برگزاری همایش‌های علمی را اقدامی پراهمیت برشمرد و اظهار کرد: برگزاری اولین دوره‌ی این همایش به تشکیل کمیته‌هایی انجامید که دستاورد برخی از آن‌ها نتیجه‌بخش بود. البته پیش‌شرط موفقیت دومین دوره‌ی این همایش شناسایی دقیق مشکلات و هم‌افزایی دستگاه‌های مسئول است.

وی خواستار نگاه جهانی به موضوع فرونشست و مقایسه‌ی آن با وضعیت ایران شد و بیان کرد: امروزه پنج درصد از وسعت زمین و ۲۵ درصد جامعه‌ی شهرنشین جهان درگیر این پدیده است.

قیصری با هشدار نسبت به این موضوع که فارس از متوسط فرونشست عبور کرده است، بیان کرد: میزان فرونشست در کشور ما معادل ۱۰ درصد و این آمار در استان فارس به ۱۵ درصد رسیده است.

او خواستار دغدغه‌مندی جامعه مهندسین نسبت به موضوع فرونشست شد و عنوان کرد: استان فارس با دارا بودن ۳۰ دفتر نظام مهندسی، رتبه اول را در کشور داراست و جامعه‌ی مهندسین می‌توانند در مهار این بحران نقش اثرگذاری داشته باشند.

رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان فارس یکی از دلایل فرونشست فارس را کشاورزی غیرعلمی عنوان کرد و گفت: برداشت بی‌رویه‌ی آب و کشاورزی غیرعلمی به چالش فرونشست منجر شده است.

وی خاطرنشان کرد: استخراج آب از چاه‌های غیرمجاز به خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی و کاهش رطوبت زمین منجر شده که پیامدهای وخیمی به دنبال خواهد داشت.رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان استان فارس با اشاره به انتشار برخی مستندات پیرامون فرونشست‌ها گفت: با بهره‌مندی از اطلاعات دقیق و هم‌افزایی طیف گسترده‌ای از دستگاه‌های مسئول می‌توانیم به مصاف بحران فرونشست زمین برویم.

قیصری با تأکید بر این موضوع که چالش فرونشست تنها به دلیل برداشت بی‌رویه‌ی آب کشاورزی نیست، تصریح کرد: در اصول شهرسازی و آمایش سرزمین باید وضعیت آب و سفره‌های زیرزمینی را جدی بگیریم.

او بحران فرونشست را حاصل اشتباهات نسل‌های متمادی دانست و ابراز کرد: مراکز آموزش عالی و وزارتخانه‌های دولتی با همراهی مردم می‌توانند نقش مهمی در غلبه بر بحران فرونشست ایفا کنند.

رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان فارس از اختصاص اعتبار برای مقابله با فرونشست به عنوان سرمایه‌گذاری برای آینده یاد کرد و افزود: پیشامدهای ناگوار امروز حاصل غفلت‌های گذشته است و با تصمیمات خردمندانه و آینده‌محور می‌توانیم از وقوع بحران‌های بزرگ پیشگیری کنیم.

*همکاری بین‌بخشی برای پیشگیری از فرونشست

در ادامه این نشست تخصصی، قائم‌مقام شهردار شیراز بر همکاری بین‌بخشی برای پیشگیری از فرونشست زمین تأکید کرد و از آمادگی شهرداری شیراز به منظور هم‌افزایی علمی برای مدیریت بحران خبر داد.

آرش فرج‌زاده با اشاره به پیامدهای گسترده‌ی این پدیده بر زیرساخت‌های شهری، خواستار همکاری منسجم نهادهای اجرایی و تصمیم‌گیر کشور برای مدیریت و مهار اثرات آن شد و گفت: تحقق این هدف، نیازمند هماهنگی و حکمرانی مؤثر بین‌بخشی است.

وی با تأکید بر ضرورت هم‌افزایی میان دستگاه‌های اجرایی کشور برای مقابله با پدیده‌ی فرونشست، هشدار داد که این پدیده می‌تواند زیرساخت‌های شهری، سازه‌های شهری و حوزه‌ی اقتصادی و اجتماعی کلان‌شهرها را با تهدید جدی مواجه کند.

فرج‌زاده با اشاره به اهتمام مجموعه‌ی مدیریت شهری شیراز و شورای اسلامی شهر نسبت به موضوع فرونشست زمین افزود: با وجود آنکه این مسئله در حیطه‌ی وظایف مستقیم شهرداری‌ها نیست، اما آسیب‌های ناشی از آن به‌صورت ملموس متوجه مدیریت شهری است.

قائم‌مقام شهردار شیراز یادآور شد: از سال‌های گذشته، شهرداری شیراز مطالعات جامعی را در این حوزه آغاز کرده و نتیجه‌ی آن، تهیه‌ی ۱۴ جلد پژوهش تخصصی با همکاری استادان برجسته‌ی کشور بوده است.

قائم‌مقام شهردار شیراز با اشاره به اینکه تغییرات ناشی از فرونشست می‌تواند به سازه‌ها و زیرساخت‌های شهری آسیب وارد کند، تصریح کرد: ایجاد گودال‌ها، تغییرات سطح زمین، تخریب خطوط انتقال آب و بروز نشست‌ها در ساختمان‌ها و سازه‌های بزرگ شهر از جمله پیامدهایی است که در نتیجه‌ی نبود راهکارهای اجرایی و هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی مشاهده می‌شود و این امر، مستقیماً شهرداری‌ها را درگیر می‌کند.

وی با انتقاد از ضعف هماهنگی بین‌بخشی در این حوزه عنوان کرد: وجود خلأهای قانونی، ضعف در اجرای پایش‌ها و فقدان انسجام در تصمیم‌گیری‌های بخشی موجب شده است تا آثار اقدامات دستگاه‌ها در بخش‌های صنعتی، کشاورزی و عمرانی، به‌گونه‌ای در ایجاد و سرعت‌بخشی این ضایعه‌ی بزرگ به شهرها تحمیل شود.

فرج‌زاده با تأکید بر لزوم تمرکز مدیریت یکپارچه در مقابله با فرونشست تصریح کرد: وزارت راه و شهرسازی باید با ایجاد ضابطه، محوریت اعمال سخت‌گیری و کنترل طرح‌ها را بر عهده بگیرد تا سایر دستگاه‌های حاکمیتی و اجرایی در کنار شهرداری‌ها و شوراهای اسلامی شهر، بتوانند با آگاهی‌بخشی عمومی و ایجاد مطالبه‌گری اجتماعی، این خطر جدی را مهار کنند.

وی خواستار گنجاندن ملاحظات فرونشست در طرح‌های جامع و تفصیلی شهری شد و از استانداری فارس و دستگاه‌های عضو کارگروه مطالعاتی خواست تا هماهنگی لازم بین‌بخشی را به‌وجود آورده تا شهرداری‌ها در پیشبرد این برنامه‌ها اقدام کنند.

قائم‌مقام شهردار شیراز خاطرنشان کرد: موضوع فرونشست زمین، فراتر از توان اجرایی شهرداری‌هاست و حل آن نیازمند تصمیمات بین‌بخشی و ملی است.

فرج‌زاده در پایان تأکید کرد: هدف نهایی همه‌ی‌ دستگاه‌ها باید ارتقای کیفیت و سلامت زندگی شهروندان باشد؛ ازاین‌رو انتظار می‌رود تعامل و هم‌افزایی نهادهای مرتبط، از یک دغدغه‌ی علمی به اقدام عملی منجر شود تا شهر شیراز بتواند الگویی برای سایر کلان‌شهرها در مدیریت پدیده فرونشست باشد.

*تشکیل «کمیته‌ی فرونشست» با محوریت سازمان نظام مهندسی

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی کشور در این همایش گفت: حدود ۵۰۰ هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت در پهنه‌های فرونشستی فارس قرار دارند که این رقم بسیار نگران‌کننده است.

علی بیت‌اللهی با ارائه آمار رسمی مرکز آمار ایران تا سال ۱۳۹۵ گفت: بر اساس داده‌های آماری، نسبت ساختمان‌های اسکلت‌دار به فاقد اسکلت در استان فارس حدود یک به یک است که در مناطق فرونشستی آسیب‌پذیرتر هستند.

وی ادامه داد: استان فارس پس از هرمزگان بیشترین تعداد رخداد زلزله را در کشور دارد و این موضوع در کنار پدیده‌ی فرونشست، ریسک لرزه‌ای را به‌صورت قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.

بیت‌اللهی تأکید کرد: بر اساس مطالعات جهانی، ایران از نظر کسری منابع آب پس از چین و آمریکا و از نظر وسعت پهنه‌های فرونشستی پس از چین و اندونزی در رتبه‌ی سوم جهان قرار داشته و از نظر تعداد پهنه‌های دارای نرخ بالای فرونشست، کشور ما رتبه اول را دارد.

مشاور رئیس سازمان محیط‌زیست در حوزه‌ی فرونشست، موضوع «شکاف‌های فرونشستی» را یکی از جنبه‌های ژئوتکنیکی مهم دانست و گفت: این ترک‌ها در اثر اختلاف نشست زمین ایجاد می‌شوند و در صورت توسعه، می‌توانند زیرساخت‌ها و ساختمان‌ها را تخریب کنند.

وی پیشنهاد داد «کمیته‌ی فرونشست» با محوریت سازمان نظام مهندسی استان‌ها تشکیل شود تا مطالعات و اقدام‌های اجرایی در این زمینه سازمان‌دهی شود.

رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در بخش دیگری از سخنانش به رابطه‌ی بین افت سطح آب و میزان فرونشست در مناطق مختلف اشاره کرد و گفت: در بررسی‌های انجام‌شده در دشت داراب، به ازای هر متر افت سطح آب، حدود ۱۳ سانتی‌متر فرونشست رخ داده است. این نسبت عدد بسیار مهمی است که می‌تواند در طراحی‌های آینده و پیش‌بینی‌های مهندسی مورد استفاده قرار گیرد.

بیت‌اللهی در ادامه به اهمیت داده‌های ماهواره‌ای اشاره کرد و افزود: برداشت‌های ماهواره‌ای از فرونشست زمین توسط پژوهشگران ایرانی دستاورد ارزشمندی برای کشور محسوب می‌شود و باید مورد استفاده مهندسین قرار گیرد.

وی بیان کرد: هر چه دقت مکانی داده‌های فرونشست بالاتر باشد، ارزش مهندسی آن بیشتر خواهد بود. برای نمونه در مطالعات فرونشست مرودشت، پیکسل‌ها به ابعاد ۵ در ۲۰ متر تنظیم شده‌اند و با زوم‌کردن می‌توان تغییرات بسیار دقیق‌تری را مشاهده کرد.

وی با اشاره به لزوم برنامه‌ریزی دقیق برای مهار این پدیده‌ها عنوان کرد: اگر برای مدیریت فرسایش تونلی و شکاف‌های سطحی اقدام نشود، توسعه فرونشست و تخریب زیرساخت‌ها در استان‌های درگیر، از جمله فارس، تشدید خواهد شد.

*هشدار برای خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی

در ادامه این همایش، عضو هیئت علمی بخش مهندسی راه، ساختمان و محیط‌زیست دانشگاه شیراز با تشریح مکانیزم‌های علمی و عوامل مؤثر بر فرونشست زمین، نسبت به روند نگران‌کننده‌ی افت سطح آب‌های زیرزمینی در استان فارس هشدار داد.

قاسم حبیب‌آگهی به تعریف پدیده‌ی فرونشست پرداخت و گفت: فرونشست، هرگونه تغییر و جابه‌جایی سطح زمین به سمت پایین است که گاه با تغییرات افقی نیز همراه می‌شود. این پدیده می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی از جمله حفاری‌های معدنی، تونل‌های زیرزمینی، فرسایش درونی خاک و مهم‌تر از همه، پایین‌افتادن سطح آب‌های زیرزمینی در اثر برداشت بی‌رویه آب باشد.

وی با اشاره به اینکه افت تراز آب زیرزمینی یکی از اصلی‌ترین دلایل فرونشست در کشور است، افزود: در عمق‌های ۲۰‌متری، هر متر کاهش سطح آب معادل یک تن بار اضافی بر هر متر مربع خاک وارد می‌کند و در صورت افت چند ده‌متری سطح آب، فشاری معادل وزن یک ساختمان چندین طبقه به خاک وارد می‌شود. این امر سبب تراکم تدریجی لایه‌ها و فرونشست قابل‌توجه زمین می‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز با بیان اینکه فرونشست یک پدیده آنی نیست بلکه زمان‌بر است، تصریح کرد: دلیل این تأخیر، نفوذپذیری پایین خاک و زمان لازم برای مستهلک شدن فشارهای اضافی آب در منافذ خاک است. هرچه خاک ریزتر باشد، این فرآیند کندتر پیش می‌رود و فرونشست در بازه‌ی زمانی طولانی‌تر خود را نشان می‌دهد.

*وضعیت بحرانی دشت فارس در برابر فرونشست

مریم دهقانی، عضو هیئت علمی بخش مهندسی راه، ساختمان و محیط‌زیست دانشگاه شیراز در این همایش کشوری با ارائه‌ی نتایج مطالعات میدانی و ماهواره‌ای به بررسی دقیق فرونشست زمین در استان فارس پرداخت.

وی با اشاره به اینکه پدیده‌ی فرونشست ناشی از برداشت بی‌رویه‌ی آب برای کشاورزی و کاهش ذخایر آب زیرزمینی است، پیامدهای آن را شامل ترک‌ها و شکاف در ساختمان‌ها، زیرساخت‌های صنعتی، مسیر راه‌آهن و مناطق مسکونی عنوان کرد و افزود: با درخواست از سازمان فضایی آلمان و با استفاده از حداقل ۱۲ تصویر ماهواره‌ای راداری، نقاط شهر شیراز در سال ۲۰۱۹ بررسی شده است که سه پهنه‌ی اصلی فرونشست در شهر شیراز شناسایی شد.

دهقانی با بیان اینکه بررسی‌های انجام‌شده با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای راداری نشان می‌دهد بخش‌های وسیعی از دشت‌های فارس، به‌ویژه بیضا، مرودشت و جنوب شیراز در وضعیت بحرانی قرار دارند، گفت: نتایج آن نشان می‌دهد تقریباً در تمام این محدوده‌ها آثار فرونشست وجود دارد. بر اساس تحلیل داده‌ها، بیشترین نرخ فرونشست در حدود دشت بیضا مشاهده شده که طی ۱۰ سال، بیش از ۳۰ سانتی‌متر نشست را تجربه کرده است.

دهقانی تأکید کرد: متأسفانه در کشور ما هنوز داده‌های منسجم و دقیقی از فرونشست در سطح ملی وجود ندارد و لازم است سازمان‌های مرتبط به‌صورت هماهنگ اقدام به پایش مستمر این پدیده کنند.

وی با اشاره به مطالعات انجام‌شده در جنوب شهر شیراز بیان کرد: جنوب شیراز سالانه بین ۸ تا ۹ سانتی‌متر دچار فرونشست می‌شود که از بحرانی‌ترین نقاط استان به‌شمار می‌رود؛ جنس خاک و برداشت‌های محدود اما متمرکز از منابع آب زیرزمینی، از دلایل اصلی این پدیده است.

عضو هیئت علمی بخش مهندسی راه، ساختمان و محیط‌زیست دانشگاه شیراز همچنین منطقه داراب را یکی از بحرانی‌ترین دشت‌های استان فارس دانست و اعلام کرد: در دشت داراب نرخ فرونشست بین ۱۵ تا ۱۶ سانتی‌متر در سال ثبت شده که زنگ خطر جدی برای پایداری زمین و سازه‌های عمرانی است.

دهقانی افزود: طی دو سال متوالی ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ حدود ۲۰ تا ۳۰ دشت و ۷ تا ۸ فرودگاه در سراسر کشور مورد بررسی قرار گرفته‌اند که نشان‌دهنده‌ی گسترش ابعاد پدیده‌ی فرونشست در مقیاس ملی است.

وی با اشاره به اینکه ادامه روند فعلی برداشت از منابع آب زیرزمینی، به‌ویژه در مناطق جنوبی فارس، می‌تواند منجر به نشست‌های جبران‌ناپذیر در بافت شهری و تاریخی شیراز شود، بر ضرورت همکاری نهادهای مسئول برای تأمین داده‌های جدید، پایش مداوم زمین و اجرای طرح‌های کاهش برداشت آب تأکید کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز فرونشست زمین را نشانه‌ای از بحران شدیدتر آب دانست و هشدار داد که ذخایر آب زیرزمینی در حال کاهش است و ادامه برداشت بی‌رویه، پیامدهایی گسترده برای امنیت غذایی، زیرساخت‌ها و محیط‌زیست دارد.

وی تصریح کرد: تغییر الگوی کشت، مدیریت علمی آب، جایگزینی شغل‌های پایدار به جای کشاورزی پرمصرف و فرهنگ‌سازی در مصرف آب از راهکارهای فوری مقابله با فرونشست هستند. به همین دلیل اقدامات فوری از سوی مسئولان و همکاری مردم برای مدیریت مصرف آب و حفاظت از سفره‌های زیرزمینی، ضروری است.

عکاس : یکتا مختاری