استادکار خاتم شیرازی در گفت و گو با  فارس اگاه:اگر فکری نشود، سبک اصیل خاتم صفویه و زندیه برای همیشه دفن خواهد شد، به گزارش فاطمه مقدم خبرنگارفارس اگاه، روزگاری در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ شمسی، شهر شیراز قطب پررونق خاتم‌کاری بود؛ به طوری که در هر محله، در کنار نانوایی و بقالی، کارگاه‌های خاتم‌کاری به چشم می‌خورد. بیش از ۱۲۰ کارگاه فعال در شهر وجود داشت و هر کارگاه، میزبان چندین استادکار بود. اما متأسفانه، این هنر اصیل و نمادین شیراز در خطر انقراض است . خطری که مسئولین صنایع دستی سهل انگارانه آن را منتفی می دانند اما دست اندرکاران خاتم سازی شیراز یعنی هنرمندان نامی آن نگران از دست رفتن مکتب شیراز در خاتم سازی با درگذشت انگشت شمار استادکاران این هنر هستند.

اگر بگوییم خاتم‌کاری، نماد هنرهای دستی شیراز است پر بیراه نگفته ایم هنری دیرینه و اصیل که نام شیراز با آن گره خورده است. اگرچه هنر خاتم‌کاری به شهرهای دیگر ایران نیز راه یافته، اما ریشه آن در شیراز است آنهم با قدمتی هزارو صد ساله. اصالت و کیفیت خاتم شیراز همواره زبانزد بوده و قدمت آن از نمونه‌های مشابه در دیگر شهرها بیشتر است. این برتری ناشی از تفاوت در مراحل ساخت و مواد به کار رفته در خاتم مکتب شیراز است.

ظرافت، خلاقیت، استفاده از لایه‌های برنجی و مسی و سریشم، طراحی منحصر به فرد و تنوع طرح، از ویژگی‌های است که خاتم شیراز از نظر کیفیت بهترین خاتم تولیدی در کشور کرده است، اما در سال‌های اخیر، برخی شهرها که شاخص ترین آن اصفهان است در تولید انبوه و تولید آثار کاربردی از شیراز پیشی گرفتند وتوانستند برای مدتی مهم ترین بازار صنایع دستی شیراز یعنی سرای مشیر را با محصولات کم کیفیت خود قبضه کنند. پنج سال پیش تلاش هایی برای ثبت نشان جغرافیایی خاتم شیراز در سازمان مالکیت فکری و معنوی وایپو با هدف صیانت از هنر خاتم که خواستگاه آن در شهر شیراز است صورت گرفت اما راه به جایی نبرد. نشان جغرافیایی، علامتی است که یک کالا را به منطقه‌ای خاص نسبت می‌دهد، به شرطی که کیفیت و مرغوبیت آن کالا ناشی از آن منطقه جغرافیایی باشد. اما سوالی که مطرح می‌شود این است که چه ویژگی‌هایی در این هنر هزارساله دراین جغرافیای خاص وجود دارد که آن را چنین متمایز و درخشان ساخته است؟ با وجود این پتانسیل و پیشینه درخشان، چرا مکتب خاتم‌کاری شیراز به این وضعیت افول دچار شده است؟

با محمد حسین صلاح فرد هنرمند خاتم کار شیرازی که ۳۴ سال است به این حرفه مشغول است و کارگاه فعال خاتم سازی دارد در این زمینه گفت و گو کردیم  صلاح فرد دارای نشان درجه یک رشته خاتم سازی و ۱۰ نشان ملی ایران و نشان اصالت و کیفیت از یونسکو است. او به تازگی به عنوان هنرمند برجسته خاتم ساز در مکتب شیراز در هفته فرهنگی ایران در دوحه(هفتم تا دهم اسفند) در نمایشگاه صنایع دستی با ۳ میز خاتم دارای نشان ملی و یک میز دارای نشان یونسکو شرکت کرده است.

استادکار خاتم کار شیرازی در گفت و گو با «فارس اگاه» درباره خصوصیات و ویژگی های خاتم مکتب شیراز که آن را از اصفهان متفاوت و مرغوب تر می‌کند گفت: از نظر ظاهر خاتم های سبک شیراز چند ضلعی‌های منظم تری دارد و یک لایه های مسی در خاتم شیراز به کار می رود که بسیار ظریف و نازک است و ظرافت و درخشندگی کم نظیری به نقوش خاتم می دهد حال آنکه این لایه های مس در خاتم اصفهان اصلا وجود ندارد . یکی دیگراز خصیصه های خاتم شیراز تفاوت ضخامت آن نسبت به خاتم اصفهان است . خاتم شیراز ضخامتی نزدیک به دو میلیمتر دارد حال آنکه خاتم اصفهان بسیار نازک است و کمتر از ۶ تا ۷ صدم میلیمتر ضخامت دارد. به خاطر همین خصیصه نازکی، خاتم کاران اصفهانی نمی توانند از چسب چوب استفاده کنند چون خاتم متلاشی می‌شود و مجبور به استفاده از چسب کفاشی برای چسبانده اجزا خاتم به یکدیگر هستند که دوام زیادی ندارد.

محمد حسین صلاح فرد آستر کشی در خاتم شیراز را از دیگر خصیصه های این هنرهای دستی دقیق و پرکار خواند و گفت: خاتم اصفهان هیچ استری ندارد و هر دو طرف خاتم است حال آنکه در شیراز آستری به خاتم پرس می شود و نزدیک به دو تن فشار بر خاتم می آید و آن را نگه می دارد و برای ظرافت بیشتر پشت خاتم اره می خورد چسب زده می شود و باعث استحکام و دوام طولانی مدت خاتم میشود.همچنین سبک کارخاتم شیراز ترکیبی است ۵ ضلعی و ۱۰ ضلعی است حال آنکه در اصفهان فقط سبک خاتم ۶ ضلعی کار میشود که مخصوص خاتم های بازاری است.

وی افزود:  یکی دیگر از خصیصه های خاتم شیراز رنگ های چوب است که تفاوت رنگها در خاتم شیراز همه طبیعی خود رنگ است چرا که از چوب هایی چون فوفل،گردو، عناب، نارنج و استخوان شتر استفاده می شود که همگی رنگ های طبیعی دارند و هیچکدام رنگ شده نیستند و با گذر زمان رنگ چوب ها هیچ تغییری نمی کند. اما خاتم های بازاری با جوشاندن چوب در رنگ های قالی رنگ داده میشود تا هم ارزان تر شود و هم کار سرعت بگیرد از این نظر خاتم های بازاری عمق رنگی خاتم مکتب شیراز را ندارد.

صلاح فرد در ادامه گفت: روی خاتم هر دو شهر لعاب پلی استر زده می‌شود تا ضد آب شود و در هر دو خاتم شیراز و اصفهان در کارهای  بازاری یک دست پلی استر معمولی زده می شود اما در خاتم سازی مرغوب نزدیک به شش تا هفت مرحله، لایه لایه پلی استر زده می‌شود که لعاب درخشانی روی کار می اندازد.

**زنگ خطر برای هنر خاتم شیراز به صدا درآمده است

صلاح فرد در پاسخ به این سوال که آینده خاتم شیراز را چگونه می بینید گفت: به عقیده من توجه به هنرهای دستی کمتر شده است و ما در گذشته کارگاه های بسیار زیادی در شهر شیراز داشتیم که حالا تعداد آن به انگشتان یکی دو دست تقلیل یافته است و یکی از دلایل آن این است که از نظر اقتصادی جامعه ضعیف شده است و مردم توان تهیه محصولات خاتم کاری شده را ندارند. همچنین کاهش ورود گردشگر نیز یکی از دلایل کم شدن فروش خاتم و در نتیجه کم شدن تعداد کارگاه ها است. من خود روزگاری  دو کارگاه خاتم سازی با ۱۵ استاد کار داشتم. متاسفانه به سبب کم شدن ورودی گردشگر کار هتل ها خوابید و تقاضا برای خرید خاتم روز به روز کمتر می شود. همین موضوع باعث تغییر شغل تعداد زیادی از همکاران ما شده است.

این استادکار خاتم ساز در ادامه با ابراز نگرانی از رکود فروش و تاثیر آن بر بسته شدن معدود کارگاه های باقی مانده خاتم سازی در شیراز گفت: مگر اینکه فکری به حال بازار فروش خاتم کنند از ایجاد امکان برای صادرات تا زمینه سازی برای ورود توریست که خود به رونق فروش تمامی صنایع دستی کمک خواهد کرد. زیرا به سبب افزایش تورم جز فروش در بازارهای روزمره داخلی وجود ندارد، در نمایشگاه ها که هلدینگ های گردشگری و هتل ها و دیگر مکان ها هم گاها حضور دارند فروشی در زمینه خاتم نداریم با وجود آنکه مردم هم خاتم شیراز را دوست دارند و از آن استقبال میکنند اما توانی برای خرید ندارند.

صلاح فرد یکی دیگر از زمینه های استفاده از خاتم شیراز را به سبب نفیس بودن آن هدیه دادن اشیا خاتم کاری نفیس به سفرا و سران کشورهای دیگر خواند و گفت: مسئولان می توانند به سران کشورهایی که  به ایران سفر می کنند خاتم بسیار لوکس و قیمتی شیراز هدیه بدهند که هم رونقی برای خاتم سازان باشد و هم صادر کردن فرهنگ و هنر کهن ایران به کشورهای دیگر.

وی در ادامه در پاسخ به این سوال که آیا با کاربردی شدن خاتم برای توسعه فروش آن موافق هستند گفت: بله به نظرم یکی از راه‌های شناسندن این هنر استفاده از آن در وسایل کاربردی است مثل جعبه جواهر، جعبه دستمال کاغذی، جعبه آرایشی یا میز وسط مبل و حتی صندلی است چرا که اگر هرچه در زندگی جاری مردم وارد شد ماندگاری بیشتری می یابد تا یک تابلو خاتم که به دیوار زده شود، اما کاربردی شدن با بازاری شدن فرق دارد باید همین اصالت و کیفیت ساخت در اشیا کاربردی نیز حفظ شود.

وی با اشاره به اینکه اکنون به مرحله ای رسیده ایم که من برای بقای سبک خاتم شیراز احساس خطر می کنم گفت: چند استاد دیگر بیشتر باقی نمانده است که خاتم شیراز با سبک صفویه و زندیه کار می کنند و اگر این اساتید از دنیا بروند ممکن است این سبک از خاتم سازی برای همیشه از میان برود. چرا که سبک کاری ما احتیاج به مهارت، دقت و حوصله زیاد و البته مصالح با کیفیت دارد و به خاطر سختی کار، در ساخت خاتم های بازاری از این سبک تبعیت نمی شود و این خود مخاطره ای برای ماندگاری خاتم سازی مکتب شیراز است. از این رو اگرفرصتی فراهم نشود تا اساتید این سبک از خاتم سازی شاگردانی علاقمند پرورش دهند تا این کار ار ادامه دهند ممکن است مکتب خاتم کاری شیراز با درگذشت این استادکاران برای همیشه از میان برود. ما باید به ماندگاری  هنر خاتم مکتب شیراز فکر کنیم برای بقای آن افراد زیادی را تربیت کنیم تا  این آب جاری همینطور زلال باقی بماند.