چله‌نشینی هفت هزار ساله ایرانیان برای تولد آفتاب، به گزارش فاطمه مقدم خبرنگار فارس اگاه، شب یلدا،  که با قدمتی هفت هزارساله به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین جشن‌های ایرانی شناخته می‌شود، در واقع نقطه‌ عطفی در تقویم ایرانی است که بازتابی از باورهای کهن در ارتباط با خورشید و مهر دارد. طبق برخی از باورها، در شب یلدا، خورشید به‌طور نمادین از دل تاریکی زاده می‌شود. این نمادگرایی نه تنها به‌عنوان جشن آغاز تابش نور پس از مدت‌ها تاریكی، بلکه به‌عنوان یک آیین فصلی و معنوی نیز تلقی می‌شود.

در گفت‌وگوی «فارس اگاه» با سیاوش آریا، پژوهشگر جشن‌های ایرانی، نکات جالبی درباره واژه‌های «چله» و «یلدا» و ارتباط آن‌ها با آیین‌های ایرانی بیان شده است.

آریا با اشاره به اینکه واژه «یلدا»، به معنای «زایش» در زبان سریانی است،افزود: استفاده از واژه ایرانی و زیبای «چله» که در فرهنگ ایرانی برای اشاره به شب طولانی و آغاز زمستان استفاده می‌شود، به‌جای «یلدا» که واژه ای سریانی است شایسته‌تر است. هرچند که واژه «یلدا» به‌ویژه در دوران اسلامی، در ادب پارسی و در آثار شعرای بزرگی چون سعدی، حافظ و خاقانی حضور دارد و در آن دوران معنای خاص خود را یافته است.

آریا در ادامه افزود: شب چله، در واقع زادروز مهر ایرانی است، و ایرانیان از شامگاه تا بامداد در گرداگرد آتش اهورایی جمع می‌شدند. هدف از این گردهمایی‌ها، نگاه‌داشتن آتش و بیدار ماندن تا طلوع آفتاب، زاده شدن ایزد مهر، بوده است. این رویداد نه‌تنها یک آیین دینی بلکه یک جشن طبیعی بود که پیوندی عمیق با اعتقادات ایرانیان داشت.

وی همچنین توضیح داد: در باورهای ایرانی، مهر با خورشید یکی نیست. در اوستا، یشت ویژه‌ای برای مهر آمده است و این ایزد در دوران پیش از زرتشت در ابتدا به‌عنوان یک نریه شناخته می‌شد. در دوره‌های بعد، به‌ویژه در دوران اشکانی و ساسانی، مهر تبدیل به یک ایزد مادینه شده و برای او تندیس‌ها و پیکره‌هایی ساخته می‌شود که نمایانگر تحول و تطور شخصیت این ایزد است. مهر در این دوره‌ها با آناهیتا، ایزد بانوی آب و باروری، پیوند خورده و این دو در بسیاری از متون و آثار هنری ایرانی به‌عنوان نمادهای باروری و برکت به تصویر کشیده می‌شوند.

آریا تاکید کرد: مهر نماد باروری و برکت است و در فرهنگ ایرانی، این ایزد همچنین به‌عنوان نماد آب و حیات شناخته می‌شود. اهمیت و جایگاه مهر به‌قدری بالاست که برای او نیایشگاه‌ها و معابد خاصی ساخته می‌شود. در نهایت، شب چله یا شب یلدا، که در ابتدا به‌عنوان لحظه‌ای از تحول و آغاز دوره‌ای جدید در طبیعت شناخته می‌شد، در ذهنیت ایرانیان به‌طور ویژه‌ای به زایش مهر مرتبط بود. مردم در این شب، گرد آتش جمع می‌شدند تا با شعف و سرور، زاده شدن ایزد مهر را که خورشید تجلی آنست، جشن بگیرند. به همین دلیل، شب یلدا به‌عنوان نمادی از تولد و آغازگر روزهای بلندتر و گرم‌تر، در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و هنوز هم با آداب و رسوم خاص خود گرامی داشته می‌شود.

سیاوش آریا در بحث خود به تحلیل تغییرات آیین مهر پس از ظهور زرتشت پرداخت وگفت: مهر پیش از ظهور زرتشت ایزد اصلی ایرانیان بوده است، اما با ظهور زرتشت، آیین مهر دستخوش تغییرات بزرگی شد. نخستین تغییر بزرگ در آیین مهر به ظهور اهورامزدا و پذیرش خدای یکتا باز میگردد. زرتشت با معرفی اهورامزدا به‌عنوان خداوند یگانه، موجب شد که ایزدان پیشین که به‌ویژه خورشید، ماه و ستارگان را در بر می‌گرفتند، به مرتبه پایین‌تری تنزل یابند و تبدیل به امشاسپندان شوند که در حقیقت نمایندگان اهورامزدا به شمار می‌روند و در مرتبه‌ای پایین‌تر از او قرار دارند.

وی اضافه کرد: زرتشت در آیین مهر اصلاحاتی دیگر انجام داد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها ممنوعیت قربانی کردن گاو بود. ایرانیان باستان اعتقاد داشتند که خون گاو باعث باروری زمین می‌شود، اما زرتشت این عمل را به‌طور کامل ممنوع اعلام کرد. یکی دیگر از تغییرات مهم، ممنوعیت نوشیدن گیاه هوم بود. این گیاه که در کوه‌های ایران می‌روید و با مخلوط کردن آن با شیر، نوشیدنی سکرآوری به‌دست می‌آمد، نوشیدنش در دوره زرتشت ممنوع اعلام شد.

***قدمت شب چله به اندازه  تاریخ ایران است

آریا شب چله را به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین جشن‌ها و آیین‌های ایرانیان معرفی می‌کند که ریشه در تاریخ کهن ایران دارد. او به نقل از فریدون جنیدی، یکی از کارشناسان تاریخ ایران باستان، معتقد است که کیش مهر از زمانی آغاز می‌شود که فریدون به رهبری کاوه آهنگر بر ضحاک پیروز می‌شود. این پیروزی نمادی از غلبه نور بر تاریکی و زندگی بر مرگ است و در بسیاری از جشن‌ها و آیین‌های ایرانی، به‌ویژه شب یلدا، این مفهوم بازتاب دارد.

آریا در توضیح اهمیت شب یلدا، به وجود چهار اعتدالین در تقویم ایرانی اشاره کرد: اولین اعتدالین در یکم نوروز (اعتدال بهاری) است، دومین اعتدالین در تیرگان قرار دارد که در ابتدا در یکم تیرماه بود، اما به‌علت تولد اسطوره آرش، به دهم تیرماه منتقل شد. سومین اعتدالین در یکم مهر است که به‌دلیل تولد اسطوره فریدون و کاوه، به دهم مهر منتقل شد. چهارمین اعتدالین، که شب چله یا شب یلدا نامیده می‌شود، در یکم دی ماه قرار دارد شب یلدا، که به‌عنوان شب زایش مهر یا شب تولد خورشید شناخته می‌شود، در این نقطه از انقلاب زمستانه قرار دارد. به گفته آریا ایرانیان باستان در این شب در گرد آتش جمع می‌شدند و با جشن و پایکوبی تا طلوع آفتاب بیدار می‌ماندند تا زایش ایزد مهر، که همان پرتو خورشید است، را جشن بگیرند.

آریا در سخنانش به این نکته اشاره کرد که سنت شب چله، مانند دیگر سنت‌های پارسی، با دورهمی و خوردن خوراکی‌های مخصوص همراه است و گفت: تمامی جشن‌های ایرانی با خوراکی‌های خاصی مرتبط بوده که بسته به فصول و مناطق مختلف متفاوت است. در شب چله، سفره‌ای به نام میزد  (myazd) برپا می‌شد که شامل میوه‌های تر و خشک، آجیل و دیگر خوراکی‌ها بر آن بود.

این پژوهشگر جشن‌های ایرانی به‌ویژه بر اهمیت انار به‌عنوان یکی از نمادین‌ترین خوراکی‌های ویژه شب چله تأکید کرد و اظهارداشت: انار نماد ایزد مهر است و رنگ ارغوانی آن در آیین مهر جایگاه ویژه‌ای دارد. به همین دلیل، در دوران هخامنشیان، پوشاک ها غالباً به رنگ ارغوانی بوده است.

آریا همچنین بیان کرد: انار میوه بومی ایران و تنها میوه آیینی کشور است. جالب است که چوبی که موبدان زرتشتی در آتشکده‌ها در دست می‌گیرند، به نام «برسَم»، از درخت انار است. پروفسور شاهپور شهبازی نیز اشاره دارد که در تخت جمشید، ته نیزه‌های گرد نقش‌برجسته‌های سربازان پارسی، میوه انار را نشان می‌دهند.

او درباره دو میوه سرخ‌رنگ «هندوانه»و «چغندر» که امروزه جزو جدا نشدنی سفره یلدا هستند، گفت:  این میوه‌ها وارداتی و غیر آیینی است. هندوانه، که کمتر از ۲۰۰ سال در ایران وجود داشته، ربطی به خوراکی‌های شب چله ندارد. نام «هند-وانه» نیز به‌وضوح نشان می‌دهد که ایرانی نیست و به دلیل سرخی رنگ آن، نظر ایرانیان را جلب کرده است.

آریا ادامه داد: آجیل نیز از دیگر خوراکی‌های آیینی این شب است و در زبان اوستایی به آن« لُرک»  (Lork) گفته می‌شود. لُرک شامل هفت نوع میوه خشک است، از جمله انجیر، پسته، گردو، گیاهان مغزی و میوه‌هایی مانند به و سیب. این آجیل‌ها اغلب بر سر تمامی سفره‌های جشن‌های باستانی ایرانیان قرار می‌گرفته است، به‌ویژه در جشن‌های چهارگانه فصلی (نوروز، مهرگان، یلدا و تیرگان).

این پژوهشگر همچنین به رسم خواندن اشعار حافظ و گاهی شاهنامه در شب چله اشاره کرد و بیان داشت: انجام برخی بازی‌ها نیز بخشی از برنامه‌های این شب است، مانند بازی «چک دوله» که فال گرفتن با کوزه است و زرتشتیان هنوز هم این کار را انجام می‌دهند. به‌طور کلی، تفال زدن از دوره آیین مهر به دوره زرتشت انتقال یافته و سپس در دوره اسلامی با ظهور حافظ به تفال به دیوان او تغییر یافته است و اکنون جزوی جدا نشدنی از این شب است.

این پژوهشگر با تأکید بر اینکه دو نوع جشن از ایران باستان داریم، از جمله جشن‌های آتش و جشن‌های آب، جشن شب چله را به عنوان یکی از جشن‌های آتش معرفی می‌کند. چراکه در این شب تا بامداد آتش روشن می‌شود. به نظر او، جشن شب چله جزو نخستین جشن‌های پیشواز نوروز و بهار است و پس از آن جشن نوسره، جشن سده، جشن اسفندگان و در نهایت جشن نوروز برگزار می شود