خوابیدن زیر سقف یک میراث جهانی! به گزارش فاطمه مقدم خبرنگار  فارس اگاه ، کاروانسرای ایزدخواست، سیزدهمین اثر میراثی فارس است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این بنا که در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲، در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو، در ریاض به ثبت رسید، یک فرق عمده با باقی آثار ثبت جهانی فارس چون تخت جمشید، پاسارگاد، محور ساسانی و .. دارد و آن، این است که می توانید تجربه شب ماندن و اقامت در بنای جهانی را از سر بگذارنید، چرا که این کاروانسرا، با مرمت صورت گرفته در آن، احیا شده و به عنوان اقامتگاه، فعال است و همین احیا، خود عاملی برای به ثبت رسیدن کاروانسرای صفویه ایزدخواست شد، چرا که اگر کاروانسرا، ویرانه و رها شده بود، امکان ثبت آن، بسیار کم می شد.

کاروانسرای ایزد خواست، در ژرفای دره ای در مسیر اصفهان به شیراز، در روستای ایزدخواست و در شمال شهرستان آباده، قرار ‏‏دارد. این بنا، در فاصله چهارصد متری قلعه و سد باستانی ایزد خواست، جا گرفته است. این کاروانسرا، به دلیل موقعیت جغرافیای ‏‏خود، حائز اهمیت فراوانی است، زیرا در منطقه ای واقع شده که نقطه تلاقی دو راه زمستانی شهر استخر و تابستانی نائین بوده است و با توجه ‏‏به این امر، کاروان های متعددی در این کاروانسرا، اقامت می کردند. کاروانسرای ایزد خواست، به شکل مربع و به مساحت تقریبی ‏‏‏۳۸۰۰ متر مربع بر اساس الگوی ساختاری کاروانسراهای صفوی، با طرح حیاط مرکزی و چهار ایوانی، بنا شده است. نام شاه عباس ‏‏صفوی، به عنوان بانی بنا، با کتیبه ای به خط ثلث در کاشی های فیروزه ای، بالای سر در، به چشم می خورد. جالب است بدانید که از ‏‏سال ۱۳۲۴ تا حدود ۱۳۵۰، از این کاروانسرا،  به‌ عنوان ژاندارمری استفاده می شده و این اثر، در سال ۱۳۵۴، به ثبت ملی رسیده ‏‏است.‏ از محمدمهدی کلانتری، مدرس و پژوهشگر مرمت و معماری سنتی و دبیر پویش نجات بافت های تاریخی ایران، درباره خصوصیت این اثر ثبت جهانی فارس و از محمد تقی قلعه نویی، معاون میراث فرهنگی فارس درباره برنامه های توسعه ای اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری فارس نیز پرسیدیم.

* امیدواریم این ثبت قدمی برای ثبت جهانی منظر فرهنگی ایزدخواست باشد

محمد مهدی کلانتری، در گفت و گو با « فارس آگاه »، با اشاره به اینکه در مجموعه بناهای تاریخی ایزد خواست، تنها این کاروانسرا است که مورد حفاظت و مرمت، قرار گرفته است و اکنون نیز از آن به عنوان محلی برای اقامت مسافران، استفاده می شود؛ گفت: ‏قلعه و پل باستانی ایزد خواست اما وضعیت بسیار بدی دارد. در حالیکه پل تاریخی، پایه های ساسانی دارد و در دوران صفوی، عرشه جدیدی برای آن ساخته شده است اما به این پل تاریخی، هیچ رسیدگی نشده و پل در حال ریزش است. از این میان، تنها کاروانسرا، در بهترین وضعیت قرار داد که هم مرمت و هم احیا شده و هم به عنوان کاربری اقامتی از آن، استفاده می شود، گرچه این بنا نیز در برخی قسمت ها، همچنان نیازمند مرمت اصولی می باشد.

دبیر پویش ملی نجات بافت های تاریخی ایران، افزود: خوشبختانه با ثبت جهانی این اثر، دیگر از گزند تمام تعرضات، در امان نگه میماند، اکنون کاروانسرای ایزدخواست، بنایی متعلق به تمام جهانیان است و همه، موظف به حفاظت از آن هستند چه به صورت مالی و چه به صورت حمایت های معنوی، و از آنجا که در قوانین جهانی، بحث حریم بنا، بسیار سختگیرانه رعایت می شود و هر گونه مداخله ساختاری به عرصه و شکستن حریم، ممنوع است، حریم این بنا نیز از این به بعد، مورد حفاظت بیشتری قرار خواهد گرفت.

کلانتری، با تاکید بر اینکه احداث کاروانسرا و پل در ايران دوره صفويه، براي برقراري ارتباط بيشتر بين شهرها و مراکز تجاري، رونق فراوان داشته است، عنوان کرد: امیدواریم، میراث فارس، برای مرمت پل ایزدخواست که ارتباط تنگاتنگی با این اثر جهانی دارد و خود از قدمتی بیشتر از این اثر نیز برخوردار است، اقدامی کند. همچنین قلعه ایزد خواست که قلعه ای با پایه های ساسانی است و تا دوران قاجار زیست خود را ادامه داده و سکنه داشته، اکنون طاق های بسیاری از آن، به سبب رها شدن در اثر بارش باران، فرو ریخته است و وضعیت محافظتی، مناسبی ندارد. درحالیکه این قلعه، در سال ۱۳۸۲ به ثبت ملی رسیده است و این قلعه، از بناهای جالب و خاص ایرانی است که در شش طبقه با خشت، ساخته شده است. از این رو وبه سبب وسعت قلعه و اهمیت آن برای مرمت قلعه ایزدخواست، باید یک همت ملی وجود داشته باشد تا با مرمت اصولی، این اثر ممتاز به یک اثر بی بدیل فرهنگی، تبدیل شود. چرا که اگر بنای قلعه، بزودی مورد حفاظت و مرمت قرار نگیرد تا ۲۰ سال دیگر، هیچ اثری از این قلعه، باقی نخواهد ماند.

وی، با اشاره به اینکه از نظر ادبیات جهانی مرمت و حفاظت؛ قلعه پل و کاروانسرای ایزدخواست یک منظر فرهنگی است و جا دارد که کل این منظر، در میراث جهانی به ثبت برسد اما به شرط آنکه قلعه، مرمت کامل شود؛ اظهار داشت: ثبت جهانی کاروانسرا، برای گردشگری، رخداد بسیار مثبتی است. کاروانسرای ایزد خواست، اکنون در لیست بلند بالای آثار جهانی قرار گرفته است و توریست های علاقمند به بعد فرهنگی، بازدید از این بنا و حتی اقامت در آن را در لیست سفر خود، خواهند دید و این، موجب ترویج و رونق گردشگری خواهد شد و هر چه تعداد آثار ثبت جهانی یک کشور، بیشتر باشد، به عنوان کشوری فرهنگی در جهان، شناخته میشود و اکنون ایران، رتبه نهم در تعداد آثار ثبت جهانی را در دنیا داراست.

* کاروانسرای ایزدخواست چه داشت که ثبت جهانی شد؟

کلانتری، در پاسخ به این سوال که کاروانسرای ایزد خواست به سبب داشتن چه ویژگی توانست به ثبت جهانی برسد؟ گفت: اصولا کاروانسراها، به عنوان آثاری که ایرانیان ساخته اند تا مسیر تردد بین شهرهایشان را به نوعی بهسازی کنند و به خواسته های مسافران در طول سفر، پاسخ درخوری بدهند از اهمیت ویژه ای برخوردارند. از سوی دیگر، اغلب، ساختار معماری کاروانسراها بسیار بدیع و در عین حال کاربردی است و ساخت این بناها، از نظر تکینیک ساخت در فضای دور از شهرها، خاص و منحصر به فرد است چه از نظر تامین مصالح و چه از نظر معماری. هرکدام از کاروانسراهای ایران، معماری منحصر به خود را دارد که هیچکدام مشابهتی کامل با یکدیگر ندارد و جمع این ویژگی ها، باعث شده که ۵۴ کاورانسرای ایران، در فهرست جهانی به ثبت برسد.

وی، در ادامه افزود: به گفته منابع تاریخی، تعداد کاروانسرهای ایران در دوره صفوی، ۹۹۹ کاروانسرا بوده که بسیاری از آنها، از بین رفته و بیش از ۲۰۰ کاروانسرا، باقی مانده است که تعداد زیادی از آنها، شرایط خوبی نداشته و نیمه مخروبه هستند آن تعداد کاروانسرایی که از سال۱۳۹۷، در لیست پرونده کاروانسرای ایرانی در دفتر ثبت جهانی معاونت میراث فرهنگی وزارتخانه‏، قرار گرفت که وضعیت بنایی مناسبی داشته و از شرایط حفاظتی خوبی، برخوردار بوده اند، چنانکه از لیست ۵۶ کاروانسرای ارائه شده به شورای ایکوموس، در بازدید ارزیاب ها ۲ کاروانسرا به دلیل وضعیت بد بنا، حذف شد و ۵۴ کاروانسرا از ۲۴ استان کشور، توانستند به ثبت جهانی برسند.

* هیات امنایی شدن بناهای جهانی راهی برای حفاظت بیشتر از آنها

معاون میراث فرهنگی فارس در گفت و گو با «فارس اگاه »، با اشاره به اینکه فارس در ثبت جهانی آثار و ابنیه در کشور، رتبه اول را دارد، گفت: کاروانسرای ایزدخواست، سیزدهمین اثر ثبت جهانی فارس است.

محمد تقی قلعه نویی، در پاسخ به این سوال که آیا فارس به فراخور این سیزده اثر مهم جهانی، امکانات گردشگری و بازدید و همچنین بودجه های حفاظتی را تامین خواهد کرد، گفت: ما در حد توان خود، به جذب بودجه برای نگهداری از ابنیه تاریخی می‌پردازیم اما متاسفانه بودجه میراث فرهنگی، کاهش بسیار زیادی یافته است و نسبت به تعداد آثار، بودجه مناسبی برای نگهداری و حفاظت و توسعه گردشگری فراخور آنها، اختصاص نمی‌یابد.

قلعه نویی، افزود: امیدواریم که وزارتخانه، برنامه ای ترتیب دهد تا حداقل، اماکن میراث جهانی به صورت هیات امنایی اداره شود تا بودجه این اماکن، در خود آنجا، هزینه شده و از سوی دیگر  با هیات امنایی شدن بتوان هزینه ای فراخور این اماکن مهم برای تهیه بلیت، اختصاص داد و با همان هزینه بلیت فروشی، بنا را حفاظت و مرمت کرد و گردشگری را توسعه داد. نه اینکه قیمت بلیت تخت جمشید که مهم ترین سایت جهانی کشور است، برابر با کم اهمیت ترین بناهای میراثی کشور، به قیمت ۵ هزار تومان باشد. در صورتی که اداره این بناهای جهانی، هیات امنایی شود با درآمدهای کسب شده در خود بناها، میتوان این سایت های جهانی را مستقل از وزارتخانه، اداره کرد.

معاون میراث اداره کل میراث فرهنگی فارس، در خصوص برنامه های آینده این اداره کل برای توسعه گردشگری در کاروانسرای ایزدخواست، گفت: اول از همه، باید پایگاه این کاروانسرا را از ملی به جهانی، تغییر دهیم و در بحث مرمت آن نیز در نظر داریم همکاری مناسبی با مالکان، داشته باشیم و برای بازدید از این بنا، امکانات رفاهی برای مسافران، فراهم نماییم.

در آخر، باید گفت جز این کاروانسرای مهم که به همت احیا گران بخش خصوصی، بخت با آن یار شد و به ثبت جهانی رسید، در سراسر فارس و همین اطراف شیراز، کاروانسراهای بسیاری وجود دارد که در عین خاص بودن معماری  قابلیت بازسازی و مرمت و احیا و بهره برداری اقتصادی دارند و می توان با احیاء این بنا ها با مداخله مناسب و نه بیش از اندازه و ایجاد کاربری جدید، به حفظ و نگهداری شایسته از این کاروانسراهای تاریخی پرداخت.