از نقض حریم در سایه سکوت مسئولان تا داغ بیماری بر تن سروها و درختان جهانی باغ ، به گزارش فاطمه مقدم – خبرنگار فارس آگاه،  چندی پیش روزنامه «هفت صبح» در گزارشی با عنوان «از بهارنارنج تا بوی سیمان؛ ارم دیگر همان نیست» به وضعیت نگران‌کننده باغ جهانی ارم شیراز پرداخت. این گزارش به نقض حریم این باغ تاریخی و میراث جهانی یونسکو، جایی که ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه چشم‌انداز طبیعی و تاریخی آن را خدشه‌دار کرده، اشاره داشت.

گزارش – با بهره‌گیری از اطلاعات منبع آگاه محلی – از فشار برخی نهادهای اقتصادی برای کاهش حریم باغ ارم نوشته شده بود و به ممنوعیت هرگونه فعالیت عمرانی در حریم درجه‌یک باغ اشاره کرده بود. حریم درجه‌یکی که باید خط قرمز بی‌چون‌وچرا باشد، طی یک دهه گذشته با ساخت مجتمع‌های تجاری و مسکونی در اطراف آن و سکوت مسئولان میراث فرهنگی و مدیریت شهری، نگرانی‌ها درباره احتمال حذف این یادگار ارزشمند از فهرست جهانی را افزایش داده است. انتشار این گزارش واکنش‌های گسترده‌ای در میان افکار عمومی شهر شیراز و رسانه‌ها برانگیخت. خبرگزاری «ایلنا» در واکنش، در گفت‌وگویی با مسئولان میراث فرهنگی فارس و مدیرکل ثبت و حریم آثار کشور، گزارشی با عنوان آرام‌بخش «میراث شیراز در امان است / هیچ اخطاری از یونسکو برای باغ ارم دریافت نشده است» منتشر کرد. در این گزارش، مدیران میراث فرهنگی با لحنی مطمئن تأکید کردند که هیچ‌گونه اخطاری از سوی یونسکو درباره خروج باغ ارم از فهرست جهانی دریافت نکرده‌اند و ساختمان‌هایی که در اطراف باغ دیده می‌شوند، خارج از حریم اصلی و ثبت‌شده این اثر قرار دارند. آنان همچنین اطمینان دادند که تمامی فعالیت‌ها در چارچوب ضوابط میراث جهانی انجام می‌شود و کوچک‌ترین اقدامات عمرانی در محدوده باغ ارم مستلزم دریافت استعلام از اداره‌کل میراث فرهنگی استان است.

با این حال، زمانی‌که از کنار باغ عبور می‌کنید، واقعیت میدانی چیز دیگری نشان می‌دهد. ساختمان‌هایی که آرام‌آرام در حال قد کشیدن در حریم ممنوعه میراث فرهنگی هستند و مجتمع‌هایی که امروز و فرداست چشم‌انداز تاریخی این باغ را ببلعند، گویی حرف و واقعیت فاصله‌ای به اندازه یک خیابان دارد! و این همان تراژدی تکراری است؛ مسئولان میراث فرهنگی کشور و استان به هدف آرام‌کردن افکار عمومی و پاسخ به نگرانی‌ها درباره سرنوشت این باغ تاریخی امروز اطمینان می‌دهند و فردا با شک و شبهه حرف از اصلاح می‌زنند و خبر از برخورد با متخلف می‌دهند.

*ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم درجه‌یک و دو باغ ارم در جریان است

«حریم آثار ملی، محدوده‌ای قانونی و فرهنگی است که به‌منظور حفاظت از آثار تاریخی، فرهنگی و طبیعی کشور تعیین می‌شود و تکمیل‌کننده عرصه آن یادمان تاریخی است. طبق دستورالعمل تعیین حریم آثار تاریخی، این محدوده شامل ضوابط حفاظتی خاصی است که از سوی شورای حرایم میراث فرهنگی تصویب می‌شود. ضوابط حریم میراث فرهنگی شامل محدودیت ارتفاع، فاصله و نما در محدوده اثر یا بناها و محوطه‌ها هستند و برای اجرای هر پروژه گردشگری یا عمرانی در مجاورت آثار تاریخی لازم‌الاجرا تلقی می‌شوند.»

طبق بررسی‌های میدانی شهرمردم در مقابل دربِ اصلی باغ ارم، در محدوده‌ای که به‌عنوان «حریم درجه‌یک» این اثر تاریخی شناخته می‌شود، فعالیت‌های عمرانی پنهانی در جریان است. درست آن‌سوی خیابان، در نبش کوچه و میدان ارم، کارگاه ساختمانی که با گونی‌های آبی‌رنگ محصور شده و پشت این پوشش موقت، تاور کرِینی به چشم می‌خورد، نشانه آغاز ساخت‌وسازی تازه است. طبق ضوابط میراث فرهنگی، ارتفاع مجاز در حریم درجه‌یک باغ جهانی ارم حداکثر ۸.۵ متر تعیین شده است، اما شواهد میدانی از تخطی از این ضابطه حکایت دارد.

در کوچه مجاور باغ نیز پروژه دیگری در حال اجراست که در محدوده «حریم درجه‌دو باغ ارم» قرار می‌گیرد. بر اساس مقررات مصوب، ارتفاع مجاز ساخت‌وساز در محدوده حریم درجه‌دو باغ جهانی ارم ۱۲.۵ متر تعیین شده است، اما سازه‌ای که در حال حاضر در حال احداث است، از این میزان نیز بالاتر رفته است. این دو مورد هر دو مصداق روشن «تخلف از ضوابط حریم مصوب باغ ارم» به شمار می‌آیند و ضرورت ورود و نظارت جدی میراث فرهنگی را نشان می‌دهد.

از سوی دیگر، گرچه به‌گفته مدیر باغ ارم در گفت‌وگو با ایلنا تاکنون هیچ اخطار رسمی از سوی یونسکو مبنی بر خروج این اثر تاریخی از فهرست میراث جهانی دریافت نشده است، اما این امر دلیلی بر در امان ماندن حریم باغ و منظر تاریخی آن نیست. محدودیت‌های شدید در روابط ایران با سازمان‌های جهانی ممکن است مانع از انجام بررسی‌های دقیق شده باشد و با باز شدن درهای کشور و گسترش روابط بین‌المللی و رونق گردشگری، ساختمان‌های لوکسی که در این خیابان ساخته می‌شوند، می‌توانند به عاملی تهدیدکننده برای ثبت جهانی این اثر تبدیل شوند.

تجربه هتل پرحاشیه «آسمان شیراز» نمونه بارزی از این خطر است. ساخت بی‌ضابطه طبقات این هتل با افزایش ارتفاع، حریم بصری و منظر تاریخی ارگ کریم‌خانی را نقض کرد و تبدیل به یکی از موانع اصلی ثبت جهانی محور زندیه شد. تخریب آن نیز به سبب هزینه‌های مادی و معنوی بسیار دشوار است. تخریب ساختمان‌های در حال ساخت اطراف باغ ارم نیز که هرکدام متعلق به مالکی است، با دشواری‌های چندبرابری همراه است؛ هم سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده به خطر می‌افتد و بازخوردهای بد اجتماعی چنین تخریب‌هایی در خیابانی لوکس چون ارم، تصمیم‌گیری‌ها را به مسئله‌ای پیچیده تبدیل خواهد کرد. وضعیتی که شیراز مشابه آن را در هتل آسمان تجربه کرده است؛ به‌طوری‌که حتی با گذشت بیش از ۱۰ سال از صدور حکم تخریب چهار طبقه فوقانی هتل آسمان در سال ۱۳۹۴، این حکم هنوز اجرایی نشده و چهره تاریخی آثار زندیه همچنان مخدوش مانده است. بنابراین، ضرورت دارد اداره‌کل میراث فرهنگی فارس و مدیریت شهری، بدون سردرگمی و بی‌تفاوتی، بر هرگونه ساخت‌وساز در اطراف باغ ارم که مجموعه‌ای جهانی است، با حساسیت و نظارت کامل بررسی کنند تا هم حریم میراث جهانی حفظ شود و هم از تکرار تجربه‌های خسارت‌بار گذشته جلوگیری شود و جلوی گسترش شائبه رانت و تبانی که در چنین ساخت‌وسازهای غیرمجاز به ذهن مردم متبادر می‌شود، گرفته شود.

*داغ بیماری گال بر تن سروهای باغ ارم!

قدم زدن در باغ ارم، که بنا بود از خرمی و سرسبزی آن به بهشت شدّاد پهلو بزند، دیگر دل هر عاشق طبیعت و تاریخ را که اندکی با دقت به درختان بیماری‌زده این باغ خیره شود، می‌آزارد. گرچه پاییز است و از گلستان گلِ باغ ارم شیراز که جلوه‌ای بیکران از رنگ و نقش را درهم تنیده داشت خبری نیست، اما درختان همیشه‌سبز باغ، خصوصاً سروها به‌عنوان درخت ملی ایران شناخته می‌شوند و این روزها حال خوبی ندارند. بیماری «گال» چند سالی است این درختان، به‌ویژه گونه‌ای از سروهای کهنسال باغ که شاخ‌های گسترده دارند، را درگیر کرده است و این درختان از سرشاخه‌ها در حال خشک شدن هستند؛ چنان‌که وقتی تاج بلند سروها را می‌نگری، آنچه بیش‌تر به چشم می‌آید، رنگ قهوه‌ای است تا سرسبزی و خرّمی.

به‌گفته یک گیاه‌شناس مطلع در گفتگو با «فارس آگاه»، این بیماری بیش از چهار سال است که گریبان سروهای باغ ارم را گرفته و حالا با پیشرفت، خود را بهتر از قبل نشان می‌دهد. اگرچه سرو ممکن است به‌خاطر این بیماری به‌سرعت نمی‌میرد، اما بیماری گال درخت را از سرشاخه‌ها خشک می‌کند؛ همین اتفاقی که در سروهای باغ ارم قابل مشاهده است و اکثر این سروها از سرشاخه‌ها خشک شده‌اند یا طراوت پیشین را ندارند.

به‌گفته این گیاه‌شناس، ظهور گال‌ها وقتی رخ می‌دهد که درختی در شرایط استرس (مانند خشکی، گرمای زیاد، کمبود آب) قرار بگیرد؛ از این‌رو بروز این بیماری ممکن است به‌دلیل بحران‌های اقلیمی ایجاد شده باشد، چرا که آبیاری در باغ ارم با چاه‌های موجود در باغ انجام می‌شود و به نظر نمی‌رسد باغ از نظر آبیاری با مشکل جدی مواجه باشد، جز آن‌که سیستم‌های آبیاری باغ در برخی نقاط از کار افتاده‌اند که خود به خشک شدن برخی درختچه‌ها و شوک‌زدگی برخی گونه‌های گیاهی دامن می‌زند.

این کارشناس گیاه‌شناسی از بی‌نتیجه ماندن تلاش‌های مسئولان باغ برای کمک‌گرفتن در نجات سروها در ارتباط با دانشگاه تهران خبر داد و گفت: در باغات تاریخی که حفظ منظر و سلامت درخت اهمیت دارد، لازم است نظارت دقیق‌تری بر سلامت درختان صورت گیرد و علائم بیماری درختان و گیاهان در مراحل اولیه شناسایی شوند تا هم از سرایت آن و هم از شدت‌گرفتن آن جلوگیری شود.

نکته دیگر اینکه بنا بر شنیده‌های شهرمردم، در آخرین سفر مرحوم حجت‌الاسلام والمسلیمن ابراهیم رئیسی رییس جمهور سابق کشور به شیراز، مبلغی حدود ۴۰ میلیارد تومان بودجه برای مرمت عمارت باشکوه قاجاری در ‎باغ ارم (شیراز) و توسعه زیرساخت‌هایی چون تعمیر و اضافه‌کردن سرویس‌های بهداشتی مصوب شد؛ عمارتی که بنایش با مشکلات فراوانی از جمله ترک‌های دیوارها، فرسودگی شدید بام و موارد متعدد دیگر مواجه است. با این‌حال، هنوز روشن نیست مسئولان دانشگاه توانسته‌اند با ارائه طرح مرمتی دقیق و قابل توجیه، آن بودجه را جذب کنند یا خیر، و آیا عملیات مرمت عمارت و توسعه زیرساخت‌های گردشگری باغ ارم به‌زودی آغاز خواهد شد تا باغ به‌موقع برای نوروز آماده شود؟ یا گردشگران نوروز ۱۴۰۵ همچنان باید از عمارت رنگ‌ورورفته قجری باغ بازدید کنند و در صف سرویس‌های بهداشتی بایستند؟