به گزارش خبرنگار فرهنگی فارس آگاه، با وجود گسترش فناوری‌های دیجیتال و افزایش محبوبیت کتاب‌های الکترونیکی و صوتی، تازه‌ترین آمارهای جهانی نشان می‌دهد کتاب کاغذی همچنان پرخواننده‌ترین قالب نشر جهان باقی مانده است. فروش صدها میلیون نسخه چاپی در آمریکا و اروپا، در برابر رشد آرام کتاب‌های دیجیتال و جهش نسبی کتاب‌های صوتی، از استمرار برتری کتاب کاغذی خبر می‌دهد.

در دهه گذشته تحول فناوری، ظهور پلتفرم‌های صوتی و فراگیری دستگاه‌های مطالعه دیجیتال، پیش‌بینی‌ها درباره افزایش سریع مصرف محتوای غیرکاغذی را تقویت کرده بود؛ با این حال داده‌های به‌روز نشان می‌دهد که رشد کتاب‌های دیجیتال و صوتی همراه با کاهش نسبی سهم چاپ بوده اما کتاب کاغذی همچنان در بسیاری از بازارها پرفروش‌ترین قالب باقی مانده است.

مطالعات و داده‌های صنعتی نشان می‌دهد که هرچند نفوذ کتاب‌های الکترونیکی و صوتی افزایش داشته، اما در شاخص‌هایی مانند واحدهای فروخته‌شده و درآمد ناشران، کتاب چاپی در بسیاری از کشورها بیشترین سهم را دارد. برای مثال، طبق گزارش انجمن ناشران بریتانیا، درآمد نسخه چاپی در بازار مصرف‌کننده حدود ۷۸ درصد از مجموع درآمد است.

در برخی بازارها، رشد قابل‌توجهی در قالب کتاب صوتی دیده شده است: طبق اتحادیه ناشران بریتانیا گزارش، درآمد کتاب‌های صوتی در انگلستان در سال ۲۰۲۴ به ۲۶۸ میلیون پوند رسیده که نسبت به سال قبل ۳۱ درصد افزایش داشته است.

در بازار نشر آمریکا نیز، بر اساس گزارش آسوشتیدپرس برای سال ۲۰۲۴، فرمت چاپی (کاغذی) بخش بزرگی از درآمد را تشکیل می‌دهد، در حالی که فرمت دیجیتال (کتاب الکترونیک + صوتی) رشد داشته است، اما کل سهم کتاب دیجیتال حدود ۱۴درصد از درآمد کلی را شامل می‌شود.

گزارش‌های پابلیشرز ویکلی نیز نشان می‌دهد که فروش کتاب‌های صوتی (Digital Audio) در بازار بزرگ بزرگسالان رشد چشمگیر داشته است؛ برای نمونه، در سال ۲۰۲۴ افزایش حدود ۳۱.۲ درصد در فروش کتاب صوتی دیده شده است.

بر اساس داده‌های استاتیا (Statista’s Market Insights: Media & Advertising)، هنوز هم قدرت کتاب‌های الکترونیکی در بیشتر کشورهای جهان از کتاب‌های چاپی و کاغذی کمتر است. بر اساس آمار سال ۲۰۲۴ چین تنها کشور مورد مطالعه است که روند معکوسی را تجربه کرده است، به طوری که تنها ۲۴ درصد از مردم این کشور در سال ۲۰۲۴ کتاب چاپی خریداری کرده‌اند، در حالی که حدود ۲۷ درصد از مردم در آن بازه زمانی یک کتاب الکترونیکی خریده‌اند.

تحلیلگران استاتیا با نگاهی به پیش‌بینی‌های بازار کتاب در مقیاس جهانی ، پیش‌بینی می‌کنند که اگرچه کتاب‌های الکترونیکی محبوبیت زیادی پیدا کرده‌اند، اما میخ آخر بر تابوت کتاب‌های چاپی نخواهند بود، بلکه محصولی مکمل هستند که در نهایت باید به نفع صنعت نشر باشند.

پژوهشگران اسپانیایی در مقاله‌ای با عنوان «کتاب چاپی یا کتاب دیجیتال؟ کدام برای مطالعه بهتر است» برای سال ۲۰۱۹ که روی جمعی از دانشجویان کشورهای اروپایی انجام شده، نگاشته‌اند: «فرمت دیجیتال در حال پیشرفت نسبت به فرمت چاپی است اما فرمت کاغذی همچنان توسط دانشجویان، بیشتر دانشجویان دختر، ترجیح داده می‌شود. هر دو فرمت مزایا و معایب خود را دارند و هر کس باید فرمتی را انتخاب کند که به بهترین وجه با نیازهای او مطابقت داشته باشد، که راحتی و مزایای بیشتری را هنگام مطالعه فراهم می‌کند و از طریق آن نتایج بهتری کسب می‌کند.

دانشجویان برای مطالعه از روی کتاب چاپی، مهم‌ترین دلایل را «سهولت حاشیه‌نویسی روی صفحات آن به عنوان راهی برای کنترل محتوای آن» و «خواص لمسی کاغذ که به آنها کمک می‌کند تا تمرکز کنند و آنچه را که می‌خوانند به خاطر بسپارند» می‌دانند، در حالی که از جمله معایب آن، حجم و وزن کتاب‌ها و هزینه منابع زیست‌محیطی یا هزینه‌ها می‌دانند اما در مورد مطالعه کتاب دیجیتال، می‌گویند با «پشتیبانی الکترونیکی» می‌توانند چندین کتاب دیجیتال داشته باشند که حمل و نقل و ذخیره‌سازی آن‌ها را تسهیل می‌کند و تأثیر آن بر محیط زیست کمتر است و استفاده از آن می‌تواند به «بهبود پایداری کره زمین» کمک کند و حتی اینکه قابلیت‌های جستجو اجازه می‌دهد تا به راحتی و به سرعت اطلاعات زمینه‌ای و در قالب‌های مختلف در مورد موضوع مورد مطالعه به دست آید.

در مورد معایب اصلی، آنها اشاره می‌کنند که «کتاب‌های دیجیتال اشیای فیزیکی مستقلی نیستند و برای خواندن به یک دستگاه الکترونیکی نیاز دارند، علاوه بر اینکه به دلیل روشنایی صفحه نمایش‌ها باعث خستگی بصری می‌شوند، حواس‌پرتی ناشی از تعدد قابلیت‌های دستگاه‌ها و به ویژه دسترسی به اینترنت را در پی دارند.»

چرا کتاب کاغذی همچنان جذاب است؟

بسیاری از خوانندگان تجربه حسی کتاب کاغذی (لمس، بو، دیدن قفسه کتاب) را ارزشمند می‌دانند، چیزی که نسخه دیجیتال نمی‌تواند آن را تکرار کند. کتاب چاپی همچنان گزینه محبوبی برای هدیه دادن و مجموعه‌سازی است و امکان علامت‌گذاری شخصی (نوت‌برداری، بوک‌مارک کردن) را فراهم می‌آورد.

در برخی کشورها، محدودیت‌های حقوق نشر، قفل‌گذاری دیجیتال (DRM) و مجوزهای منطقه‌ای دسترسی دیجیتال را دشوار یا گران‌تر می‌کند؛ این باعث می‌شود کتاب چاپی رقابتی‌تر باشد. شبکه توزیع ناشران سنتی (کتابفروشی‌ها، توزیع محلی) هنوز قوی است و عرضه چاپی را تقویت می‌کند، در حالی که دیجیتال/صوتی با چالش دسترسی منطقه‌ای و قیمت‌گذاری روبروست.

عادت خواندن نسخه چاپی، علی‌رغم رشد صوتی، به‌تدریج تغییر می‌کند اما هنوز جایگاه خاص خودش را دارد. ترکیبی از عوامل اقتصادی (هزینه چاپ، قیمت کاغذ)، فنی (دسترسی به کتابخوان یا اینترنت) و فرهنگی (علاقه به کتاب فیزیکی) باعث می‌شود که چاپی همچنان بخش مهمی از بازار را نگه دارد.

وضعیت کتاب دیجیتال در ایران

در ایران نیز گرایش به کتاب دیجیتال (الکترونیک و صوتی) افزایش یافته است، اما کتاب چاپی جایگاه مستحکمی دارد. گزارش‌ها نشان داده است که تولید کتاب چاپی تحت تأثیر گرانی قرار دارد.

بازار نشر در بهار ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که انتشار نسخه چاپی کتاب بسیار چشم‌گیر بوده است: در سه‌ماهه نخست ۱۴۰۴، بیش از ۲۷٫۵ میلیون نسخه چاپ شده که نسبت به بازه مشابه سال پیش ۲۵ درصد افزایش دارد.

بر اساس نتایج تازه‌ترین نظرسنجی «فرهنگ کتابخوانی در ایران»، علاقه به کتاب کاغذی همچنان پررنگ است: ۵۲.۴ درصد افراد، بیشتر کتاب‌های چاپی و کاغذی مطالعه می‌کنند.

کتاب‌های الکترونیک با ۱۸.۵ درصد و کتاب‌های صوتی با ۱۱.۷ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

با این حال، چالش‌هایی در نشر دیجیتال ایران وجود دارد که حق مالکیت و جلوگیری از سواستفاده‌های احتمالی و ضررهای ناشی از آن بزرگترین بحران نشر دیجیتال است از سوی دیگر، افزایش شدید قیمت کتاب در ایران نیز به نفع نسخه چاپی عمل می‌کند؛ براساس آمار خانه کتاب، قیمت کتاب در شهریور ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل افزایش ۴۳ درصد داشته است.

در نهایت کتاب کاغذی یا الکترونیکی؟

با توجه به آمارهای جهانی و ایرانی، بهترین استراتژی برای ناشران و سیاست‌گذاران هم گام شدن با روش‌های نوین در کنار بهره گرفتن از کتاب‌های کاغذی است. گزینه مهم برای ناشران این است که با وجود چالش‌ها، بازار چاپی را حفظ و تقویت کنند و از سوی دیگر سرمایه‌گذاری جدی روی قالب‌های دیجیتال و صوتی را در نظر داشته باشند. این رویکرد دو مزیت دارد: نخست پاسخگویی به تنوع ذائقه مخاطب، زیرا برخی خوانندگان نسخه چاپی را دوست دارند، بعضی دیگر دیجیتال یا صوتی، دوم تضمین پایداری اقتصادی صنعت نشر در بلندمدت، از طریق بهره‌برداری از رشد دیجیتال که بدون عبور از بازار چاپی ممکن نیست.