حال که در سال های اخیر خشکسالی هم دامن کشور را گرفته و رها نمی کند، موجب تشدید این پدیده شده است، در واقع گرد و غبار یکی از معضلات زیست‌ محیطی و بهداشتی در ایران است که به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور تأثیرات قابل توجهی دارد، این پدیده به دلایل مختلف از جمله تغییرات اقلیمی، خشکسالی ، از بین رفتن پوشش گیاهی و فعالیت‌های انسانی مانند کشاورزی ناپایدار و ساخت و ساز بی رویه به وجود می‌آید.

تداوم بروز این پدیده بر بخش های مختلفی از جمله بهداشت، محیط زیست و اقتصاد کشور تاثیر منفی بر جای می گذارد، به عنوان مثال تنفس هوای آلوده به گرد و غبار می‌تواند باعث بروز مشکلات تنفسی، آلرژی و بیماری‌های قلبی و عروقی شود، یا اینکه گرد و غبار موجب کاهش کیفیت خاک، تخریب زیستگاه‌های طبیعی و ایجاد تغییرات در اکوسیستم‌های محلی شود، در بخش اقتصاد هم می تواند بر روی کشاورزی، صنعت و گردشگری اثر منفی بر جای بگذارد، به اعتقاد کارشناسان حل این بحران نیازمند همکاری میان دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و جوامع محلی به منظور مدیریت منابع طبیعی و بهبود شرایط زیست‌محیطی است.

از طرف دیگر کشورهای اطراف هم دست کمی از ایران ندارند و تمام آنها زمینه بروز این پدیده را حتی با شدت بیشتری نسبت به ایران دارا هستند به طوری که در کشورهای همسایه ۲۷۰ میلیون هکتار کانون گرد و غبار شناسایی شده که ۱۲۲ میلیون هکتار آن به تنهایی در ۲ کشور عربستان و عراق واقع شده است.

در چند سال گذشته ایران اقدامات منطقه ای و بین المللی گسترده ای در راستای شناسایی کانون های خارجی انجام داده که موفق به شناسایی ٨ کانون گرد و غبار در خاورمیانه شد که با وزش باد، گرد و غبار ناشی از این کانون ها به سمت ایران گسیل می شود، کانون اول در عربستان، کانون دوم در امارات، کانون سوم شمال عربستان، کانون چهارم جنوب عراق، کانون پنجم شمال عراق، کانون ۶ ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان و کانون ٧ و ٨ افغانستان و پاکستان و بخشی هم در ایران است که در این میان سهم عربستان و عراق از همه بیشتر است.

کانون های گرد و غباری ۲۷۰ میلیون هکتاری اطراف کشور از شمال شرق گرفته تا شرق، جنوب و جنوب غرب، کشورهای حاشیه خلیج فارس و آسیای میانه را شامل می شود، علاوه بر این ۳۴ میلیون هکتار هم وسعت کانون های داخلی است اما سوال این است که بیشترین آسیب از کدام یک از کانون های داخلی یا خارجی متوجه ایران می شود؟ البته با مرور توفان های گرد و غباری که در چند سال گذشته کشور ما را فرا گرفت می توان دریافت که کانون های خارجی بیشترین تاثیر را دارند.

به عنوان مثال پدیده گرد و غباری که هفته گذشته استان های غربی و جنوب غربی کشور را درگیر و حتی به تعطیلی کشاند، از کشورهای عربستان و عراق وارد ایران شده بود، شواهد نشان می دهد که توفان های گرد و غباری با منشا خارجی همواره شدت بیشتری نسبت به توفان های گرد و غبار با منشا داخلی دارد که زحمت زیادی برای کشور ایجاد می کند بر این اساس می طلبد که کشورهای دارای این کانون ها توجه بیشتری به مقوله مهار آنها داشته باشند.

البته ایران در چند سال گذشته اقدامات منطقه ای و بین المللی زیادی در راستای مقابله با گرد و غبار و همکاری با کشورهای منطقه انجام داده است که دبیر ستاد ملی ‌سیاستگذاری و هماهنگی ‌مدیریت‌ مقابله با پدیده گرد و غبار دراین باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا با اشاره به اقدامات مشترک ایران با کشورهای منطقه گفت: تاکنون نشست ها و کنفرانس های منطقه ای و بین المللی متعددی برگزار شد، چند قطعنامه در مجمع عمومی سازمان ملل، یک قطعنامه در مجمع محیط زیست سازمان ملل، یک قطعنامه هم در اسفندماه سال گذشته در اجلاس مقابله با بیابان زایی ملل متحد داشتیم، همه این کارها انجام شده اما واقعیت این است که شرایط تغییرات اقلیم، کم بارشی و نامناسب بودن پوشش گیاهی در صحاری که در دور تا دور کشور ما را فرا گرفته، موضوع گرد و غبار را تشدید کرده است.

علی محمد طهماسبی بیرگانی با اشاره به اینکه منشا توفان گرد و غبار هفته گذشته که غرب کشور را درگیر کرده بود از کشورهای عربستان و عراق بود افزود: عربستان ۹۰ میلیون هکتار کانون گرد و غبار دارد البته این وسعت جزو بیابان های تاریخی این کشور است و همواره در تاریخ زمین شناسی غبار خیز بودند البته اکنون با توجه به نقش انسان در تخریب طبیعت، تغییرات اقلیمی و از بین رفتن پوشش گیاهی، هم شدت و هم تکرار وقوع توفان های گرد و غبار در آنها شدت و افزایش یافته است.

وی با تاکید بر اینکه در بخش اجرایی امکان دخالت ما در کشورهای دیگر وجود ندارد افزود: به طور مداوم کارها را پیگیری می کنیم، به عنوان مثال با مسوولان کشور عراق که بسیار هم از آن متاثر هستیم بارها و بارها جلسه گذاشتیم و شدت توفان ها را به آنها تاکید کردیم اما اینکه خودمان به آن کشورها برویم و نسبت به اجرای کارها اقدام کنیم قطعا امکانش وجود ندارد، البته خیلی تلاش کردیم این کارها در حد پایلوت انجام شود، در بخش برون مرزی فقط می توانیم مسائل را پیگیری کنیم تا کشور دارای کانون گرد و غبار نسبت به مهار آن اقدام کند.

وی ادامه داد: در عراق حدود ۳۲ میلیون هکتار مناطق غبار خیز با شدت خیلی زیاد وجود دارد، بسیاری از استان های عراق از مرز اردن گرفته تا مرز سوریه ، نواحی شمال و جنوبی و در مجموع تمام عراق یک منطقه غبار خیز با شدت بسیار بالا است، اقدامات ما در حد رایزنی و پیگیری است، سطح به حدی وسیع است که این کشور را هم دچار مشکل کرده است از این رو در حد پایلوت های کوچکی کارهایی را شروع کردند اما گستردگی و شرایط طوری است که آنها هم قادر به کنترل نیستند.

طهماسبی در پاسخ به اینکه جریانات گرد و غباری آنقدری که کشور ما را درگیر می کند موجب اذیت آنها هم می شود یا نه گفت: زمانی که در عراق توفان های گرد و غبار رخ می دهد گاهی شدت به حدی است که منجر به فاجعه می شود، سال گذشته توفانی در عراق رخ داد که ۳ تا ۴ نفر جانشان را از دست دادند، شاید تا پیش از این برای آنها چندان مهم نبود اما بعد از آن به خودشان آمدند و متوجه شدند که باید کاری انجام دهند، تا پیش از آن یعنی دهه های ۸۰ و ۹۰ که موضوع را پیگیری می کردیم برای آنها اولویت نداشت، حالا که دولتشان تا حدودی تثبیت و مستقر شده به این موضوعات می پردازند.

دبیر ستاد ملی ‌سیاستگذاری و هماهنگی ‌مدیریت‌ مقابله با پدیده گرد و غبار تاکید کرد: در مجامع منطقه ای و بین المللی به طور مداوم موضوع گرد و غبار را یادآوری می کنیم حتی بنا به پیشنهاد ایران یک روز ( ۲۱ تیر) به عنوان روز جهانی گرد و غبار به تصویب سازمان ملل رسید، تمام این فعالیت ها برون مرزی است اما اقدام اجرایی باید توسط همان کشور صورت بگیرد.

وی ادامه داد: علاوه بر کانون های خارجی، کانون های داخلی هم داریم اما بیشترین آسیب را از کانون های خارجی می بینیم، در کشورهای اطراف ما از شمال شرق گرفته تا شرق، جنوب و جنوب غرب، کشورهای حاشیه خلیج فارس و آسیای میانه تقریبا ۲۷۰ میلیون هکتار کانون غبارخیز وجود دارد که براساس برآورد سال ۱۳۹۸ که البته اکنون در حال بازنگری آن هستیم، از این ۲۷۰ میلیون هکتار حدود ۱۴۶ میلیون تن رسوب تولید و به اطراف گسیل می شود که بخش عمده ای از آن وارد کشور ما می شود.

وی ادامه داد: همچنین نزدیک به ۵۵۰ کیلوگرم در هکتار ذرات زیر ۱۰ میکرون به اطراف گسیل می شود، این در حالیست که برای کشور ما این عدد ۱۲۲ کیلوگرم است و وسعت کانون های داخلی گرد و غبار هم ۳۴ میلیون هکتار است بنابراین، این اعداد نشان می دهد که گستره و غلظت توده و میزان ماندگاری از کانون های خارجی است یعنی عمده مشکلات ما برون مرزی است، البته گاهی هم یک جریان محلی نیز مشکل ایجاد می کند اما آن چیزی که فراگیر می شود و تمام غرب و جنوب غرب، بخشی از جنوب و مرکز را درگیر می کند کانون های برون مرزی است.

طهماسبی با اشاره به اینکه بودجه مقابله با گرد و غبار در سال ۱۴۰۳ حدود ۳۵۰ میلیارد تومان تعیین شده بود گفت: در داخل کشور اقدامات خوبی برای مقابله با گرد و غبار انجام شده است اما به تنهایی کافی نیست باید کشورهای اطراف هم پای کار بیایند تا توان مقابله با این پدیده بالا برود.

وی درباره بروز پدیده گرد و غبار هفته گذشته در غرب و جنوب غرب کشور توضیح داد: حجم توده بسیار غلیظ بود اما عمدتا درشت دانه بودند که در این شرایط این توده ها سریع تر ترسیب ( ته نشین) می شوند.

وی گفت: تمام داستان برون مرزی بود به همین دلیل هم گستره اش زیاد بود هم غلظت شدیدی داشت، معمولا توده های گرد و غباری از جنوب عربستان در زمستان شکل می گیرد که امسال اتفاق نیفتاد، در هر صورت وقتی توده ای از عربستان حالا چه در جنوب یا شمال این کشور وارد می شود، بیشتر جنوب غرب کشور ما را درگیر می کند و غلظت بسیار زیادی دارد، کانون ۹۰ میلیون هکتاری گرد و غبار عربستان از شمال تا جنوب آن کشیده شده که بزرگترین توده غبار خیز جهان بعد از شمال آفریقا است، عربستان به رغم اینکه این وضعیت را دارد رخدادهای کمتری ایجاد می شود، هر وقت هم تغییر فصل داریم یا ناگهان توده های گرما و سرما با همدیگر با سرعت تغییر می کنند و اختلاف فشار پیش می آید و سرعت لحظه ای باد بالا می رود گرد و غبار شکل می گیرد.

دبیر ستاد ملی ‌سیاستگذاری و هماهنگی ‌مدیریت‌ مقابله با پدیده گرد و غبار تاکید کرد: برای مقابله با پدیده گرد و غبار در داخل کشور اقدامات خوبی انجام شده اما از انجا که این یک پدیده جهانی و فرامرزی است باید تمام کشورهای درگیر به ویژه کشورهای دارای کانون های وسیع گرد و غبار در کنار این به مقابله با این پدیده بپردازند تا اثرات منفی آن بر سلامت، اقتصاد و محیط زیست کمتر شود.