فاطمه مقدم – خبرنگار فارس آگاه، در شامگاه نوزدهم مهرماه، حافظیه همچون سال‌های گذشته بار دیگر میزبان عاشقان شعر و ادب فارسی بود. سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در بیست‌ونهمین آیین رسمی بزرگداشت حافظ، در کنار حسینعلی امیری، استاندار فارس، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان فارس و دیگر مسئولان فرهنگی و هنری کشور و استان، در آرامگاه خواجه اهل راز حضور یافتند و در سخنانی با بازخوانی اندیشه‌های او، یاد و خاطره این شاعر بزرگ را گرامی داشتند.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در سخنانی به سابقه طولانی شعر در تاریخ انسان اشاره کرد و آن را نقطه آغاز انسانیت خواند و گفت: شعر یکی از قدیمی‌ترین هنرهای بشر است و در ملل مختلف، شاعران برجسته‌ای داشته‌ایم. اگر بخواهیم فهرستی از ۲۰ شاعر برجسته تاریخ بشر تهیه کنیم، بی‌گمان پنج شاعر ایرانی در میان آن‌ها قرار دارند: فردوسی، مولوی، خیام، سعدی و حافظ؛ شاعرانی که در قله شعر جهان ایستاده‌اند.

سید عباس صالحی در ادامه سخنان خود، با اشاره به محور علمی بیست‌ونهمین یادروز که «سیمای جهانی حافظ» است، گفت: حافظ در زمانه خود توانست شهرتی فراملی بیابد و از این‌جهت با دیگر شاعران ایرانی که بعدها جهانی شدند متفاوت است. شعر حافظ در زمان خود به شرق دنیا سفر کرد و اشعار او به مرور زمان، علاوه بر شرق جهان، مغرب‌زمین را نیز درنوردید.

وی با اشاره به شخصیت چندبعدی و چندضلعی حافظ اظهار کرد: حافظ با حضور خود، مانند منشوری است که هر کس را به شکلی به خود جذب می‌کند و توانسته در گوشه‌گوشه جهان برای مخاطبان خود جذاب باشد.

صالحی سپس به عواملی که شعر حافظ را جهانی کرده است اشاره کرد و افزود: حافظ عصاره عرفان و معنویت ایرانی ـ اسلامی ماست؛ یعنی فشرده قرن‌ها فرهنگ ایرانی قبل و بعد از اسلام، که عصاره‌ای است از حکمت خسروانی ایران پیش از اسلام، با طعمی از عرفان و معنویت که اسلام به آن افزود و ترکیب‌های نوینی ساخت. حافظ نیاز عرفانی و معنوی انسان در قرن‌ها را ارضا کرده است.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در ادامه، تعبیر «لسان‌الغیب» را حلقه اتصال با غیب اصلی خواند و تصریح کرد: حافظ در دیوانی به ظاهر مختصر توانسته عصاره قرن‌ها ایرانیت و معنویت ما را بگنجاند. کسی که به این دیوان نزدیک می‌شود، گویا به اقیانوسی نزدیک شده است که هر چه می‌پیماید، به عمق و کرانه‌اش نمی‌رسد. به همین دلیل، حافظ جهان را در زمان خود و پس از آن درگیر جهان شعری خود کرده است.

وی وجه دیگر حافظ را سبک بیانی و ادبی او دانست و بیان کرد: حافظ پس از کلام وحی و کلام ائمه، کلامی بی‌نظیر در زبان و ادبیات دارد و کسانی که در کمند شعر و زبان او گرفتار شدند، نتوانستند از آن رها شوند.

صالحی با اشاره به پژوهش‌های انجام‌شده در زمینه زبان‌شناسی شعر حافظ ادامه داد: به همین دلیل است که حافظ حتی برای ناآشنایان با زبان فارسی نیز مجذوب‌کننده است.

وی در ادامه وجه سومی را که اشعار حافظ را برای جهانیان جذاب کرده، وجه آزادگی و آزاداندیشی او دانست و گفت: بسیاری از دوستداران حافظ نخست از این منظر با او آشنا شدند؛ نظیر پوشکین که از منظر آزادگی با حافظ ارتباط برقرار می‌کند و امِرسون، شاعر آمریکایی و مترجم برخی از اشعار حافظ، که از منظر تعصب‌ستیزی با او قرب ذهنی یافته است.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در ادامه، با اشاره به اینکه حافظ در کنار عارف بودن، حکیم و فیلسوف نیز هست گفت: حافظ بسیاری از دغدغه‌های انسان امروز را پاسخ می‌دهد؛ پاسخ‌هایی که در عین عارفانه بودن، فیلسوفانه نیز هستند و حافظ از این منظر برای پرسش‌های معرفتی و هستی‌شناسانه انسان، پاسخی درخور دارد.

صالحی در ادامه، حافظ را «رند و شیدا» خواند و افزود: این ویژگی‌ها باب دیگری است که مردم جهان را به خود معطوف کرده است. دیوان حافظ، رندانه است؛ همراه با تناقض‌های دل‌نشین، نه به‌هم‌ریز. حافظ می‌داند چگونه تضادها و تناقض‌ها را کنار هم بنشاند و از آن‌ها ترکیبی دل‌نشین بسازد. حافظ، جادوگر حل تناقض‌ها و در کنار هم نشاندن تضادهاست و دیوان حافظ، دیوان رندی است. خود حافظ یک رند بزرگ است و همین است که مخاطبان خود را در سراسر جهان درگیر خویش می‌کند، چون در مقابل خود جهانی را می‌بیند که بزرگ است و تناقض‌ها و تضادها را کنار هم دل‌نشین می‌کند.

وی در پایان با اشاره به اینکه شیراز بسیار خوشبخت است که از آن حافظ برخاسته، خاطرنشان کرد: حافظ مربوط به یک دوره و یک زمان نیست، بلکه در زمانی ازلی و ادبی قرار دارد.

استاندار فارس، دیگر سخنران این مراسم، در سخنانی با اشاره به اینکه حافظ، ادیب جاودان ایران، فراتر از یک شاعر است و حکیم و عارفی است که به تفسیر روح انسان و راهبری اندیشه‌های ژرف انسانی می‌پردازد، گفت: آثار حافظ نه‌تنها میراثی ادبی، که گنجینه‌ای از حکمت انسان‌شناسی و معنویت‌اند.

حسینعلی امیری با تأکید بر اینکه پژوهش‌های حافظ‌شناسی نشان می‌دهد اندیشه‌های شاعرانه حافظ، از عشق و آزادگی تا فهم حقیقت و معنای زندگی، با پرسش‌های بنیادین انسان در همه فرهنگ‌ها و اعصار هماهنگ است، افزود: موضوع محوری پژوهش‌های علمی بیست‌ونهمین یادروز خواجه اهل راز، «سیمای جهانی حافظ» است. این موضوع نیز بر همین حقیقت استوار است و نشان می‌دهد سخن حافظ، مرز و زبان نمی‌شناسد. حافظ با همه تمدن‌ها از شرق تا غرب گفت‌وگو می‌کند؛ چنان‌که بسیاری از بزرگان ادبیات و اندیشه جهان در آثار خویش به عظمت حافظ اشاره کرده‌اند و او را نه‌تنها شاعر ایران، که شاعری جهانی دانسته‌اند. معرفی حافظ را وظیفه تمدنی خود می‌دانیم.

وی در ادامه اظهار کرد: این افتخار ماست که میراث معنوی حافظ، همواره پلی مستحکم میان گفت‌وگوهای فرهنگی و ادبی ملت‌ها می‌سازد. امروز، در عصری که گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تبادل اندیشه‌ها بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته، بازخوانی حافظ و معرفی آثار او در سطح جهانی، نه‌تنها ضرورتی اجتناب‌ناپذیر، بلکه وظیفه‌ای تمدنی است.

امیری افزود: پژوهش‌های میان‌رشته‌ای در حوزه‌های ادبیات، فلسفه، عرفان و نیز ترجمه و معرفی بین‌المللی آثار او، می‌توانند سیمای جهانی حافظ را روشن‌تر کرده و جایگاه ایران فرهنگی را در جهان ارتقا دهند.

مقام عالی دولت در فارس با تأکید بر اینکه ما در استان فارس، حافظ را نه‌تنها میراثی ملی، که سرمایه‌ای جهانی می‌دانیم، خاطرنشان کرد: پاسداشت آثار حافظ و معرفی سیمای جهانی‌اش، بیانگر تعهد ما به فرهنگ و تمدن غنی ایرانی است و آرزو می‌کنیم سیمای جهانی حافظ، همواره چراغ هدایت و امید برای انسان‌های تشنه معنویت در جهان باشد.

وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز در آیین بزرگداشت حافظ، ضمن گرامی‌داشت جایگاه ممتاز این شاعر در تاریخ اندیشه و عرفان ایرانی، سخنان خود را پیرامون ضرورت بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای حفظ و ترویج فرهنگ ایرانی بیان کرد و گفت: هوش مصنوعی می‌تواند در صیانت از میراث ادبی و معرفی گنجینه‌های ادب فارسی به نسل‌های جدید و جهانیان، نقشی مؤثر ایفا کند.

ستار هاشمی سپس با طرح این پرسش که نسبت ادبیات کلاسیک ما با انقلاب فناوری‌های محتوامحور مانند هوش مصنوعی چیست، گفت: انقلاب‌های صنعتی گذشته تأثیر چندانی بر ادبیات فارسی نداشتند، اما امروز در برابر پدیده‌ای قرار داریم که می‌تواند هم فرصت و هم تهدید باشد. باید بیندیشیم چگونه می‌توان گنجینه‌های ادبی فارسی را با ابزارهای نوین به نسل‌های جدید و جهانیان معرفی کرد.

هاشمی در ادامه، با تأکید بر اینکه این فناوری می‌تواند در خدمت ترویج ادبیات فارسی قرار گیرد، افزود: هوش مصنوعی قادر است نسخه‌های خطی و کهن ادبیات فارسی را بازسازی و دیجیتال‌سازی کند و از نابودی آثار ارزشمند جلوگیری کند. الگوریتم‌های پیشرفته می‌توانند متون مخدوش را بازخوانی کنند و زمینه دسترسی پژوهشگران و علاقه‌مندان در سراسر جهان را به آثار حافظ و دیگر بزرگان ادب فارسی فراهم آورند. همچنین این فناوری می‌تواند در تحلیل و تفسیر اشعار کلاسیک نقش مهمی ایفا کند؛ چراکه با بررسی الگوهای زبانی و معنایی، به فهم دقیق‌تر مضامین عرفانی و فلسفی دیوان حافظ کمک می‌کند.

وی با اشاره به اینکه هوش مصنوعی حتی می‌تواند آثاری الهام‌گرفته از شعر کلاسیک خلق کند، اظهار کرد: این اشعار می‌توانند به زبانی تازه، اما با روح و هویت شعر فارسی، پیام حافظ را به نسل امروز منتقل سازند.

هاشمی در سخنان خود به معضل استفاده از هوش مصنوعی اشاره کرد که می‌تواند در تولید اشعار جعلی خطرآفرین باشد و گفت: گاهی هوش مصنوعی ممکن است ابیاتی تازه بسراید و آن‌ها را به حافظ نسبت دهد، پس باید مراقب بود که شعر جعلی هوش مصنوعی جای شعر اصیل را نگیرد.

وزیر ارتباطات در ادامه، آموزش و ترویج ادبیات فارسی را یکی از کاربردهای مهم این فناوری خواند و گفت: از آن‌جا که غزلیات حافظ با پیچیدگی‌های معنایی برای درک مخاطب امروزی دشوارند، هوش مصنوعی می‌تواند با درک روابط بین واژگان تجربه‌های نو در آموزش مفاهیم ادبی برای مخاطبان ایجاد کند. برای نمونه، می‌تواند غزل‌های حافظ را تفسیر کرده یا حتی به زبان شعر با مخاطب گفت‌وگو کند؛ امری که خود می‌تواند به پیوند نسل جوان و نیز غیر فارسی‌زبانان با ادبیات فارسی منجر شود.

هاشمی با تأکید بر اینکه در کنار فرصت‌های هوش مصنوعی باید به چالش‌های آن نیز توجه کرد، گفت: ابزار هوش مصنوعی قدرتمند است، اما هیچ فناوری نمی‌تواند جای روح انسانی و عمق عاطفی و عارفانه شعر حافظ را بگیرد. باید اطمینان حاصل کنیم که این فناوری در خدمت تعالی فرهنگ و ادب فارسی باشد، نه جایگزین آن. هوش مصنوعی هنوز در پردازش معنایی ادبیات فارسی نیازمند توسعه است. ما در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات آمادگی داریم از سکوهایی که با استفاده از هوش مصنوعی و با هدف حفظ و ترویج ادبیات فارسی فعالیت می‌کنند حمایت کنیم.

وی در پایان ابراز امیدواری کرد که پیوند فناوری و ادب بتواند آینده‌ای روشن برای فرهنگ ایران‌زمین رقم بزند.

گفتنی است، هفته بزرگداشت حافظ با برنامه‌های متنوعی در شیراز همراه خواهد بود؛ از افتتاح نمایشگاه خوشنویسی در نگارخانه «سرو» تا برگزاری اپرای عروسکی «حافظ» با صدای علیرضا قربانی و اجرای سمفونی «داستان یک شهر» در تالار حافظ. در این میان، نشست علمی با محور «سیمای جهانی حافظ» نیز امروز، بیستم مهرماه، برگزار خواهد شد.